Wordt Wiebes een tweede Weekers?

Staatssecretaris Wiebes van de Belastingdienst heeft zomaar vijfhonderd miljoen euro door het putje gespoeld en krijgt deze week daarover de Kamer over zich heen. Maar wat lijkt op een hr-faal heeft alles te maken met ict en met verkeerde vrienden.

Soms komt voor een overheid ict-watcher alles tegelijk en onverwachts. Publicaties over Dictu en BIT leidden tot Kamervragen. Het PGB-drama gaat een nieuwe fase in. En bij de Operatie BRP lijkt men in het geniep voor de derde keer begonnen met het bouwen van een nieuwe bevolkingsadministratie. Wordt allemaal vervolgd.

Maar opeens is er nóg een probleem en geen kleintje: de Belastingdienst is vijfhonderd miljoen euro kwijt en daarbij zal het niet blijven. Er was vorige week opeens heel veel gedonder over dat deze week wordt vervolgd. De laatste ontwikkeling op het moment van schrijven is een ontluisterend feitenrelaas richting de Kamer plus een besluit om de Belastingdienst onder curatele te stellen. Morgen, 13 oktober 2016 een debat.

De Belastingdienst: stampede naar de uitgang

De ophef rond de Belastingdienst heeft betrekking op een grote reorganisatie en vernieuwingsoperatie onder leiding van Staatssecretaris Wiebes, de zogenaamde Investeringsagenda. De hele operatie is begroot op 1,1 miljard euro en bijna de helft van dat bedrag, vijfhonderd miljoen euro, is Wiebes letterlijk door de handen geglipt. In een notendop: de Belastingdienst moet ook op personeel gebied ingrijpend vernieuwen en dus moeten er vijfduizend+ mensen uit. De vrijwillig-vertrek-regeling die daarin voorziet heeft geleid tot een veel grotere exodus van mensen dan voorzien, ook mensen die Wiebes hard nodig heeft voor de aanstaande grote sprong voorwaarts.

Naar goed Haags gebruik heeft men geprobeerd om de uitglijder onder de pet te houden, maar ‘bij zo’n bedrag is dat moeilijk, terwijl Wiebes in de Kamer erkende cijferspecialisten als Wouter Koolmees (D66) en Pieter Omtzigt (CDA) tegenover zich vindt. Laatstgenoemde begon meteen na publicatie van de Miljoenennota boos te twitteren en Kamervragen te stellen. In het daaropvolgende debat meldde de Staatssecretaris dat er een beroerde vertrekregeling was bedacht die bovendien, in strijd met de procedures, buiten een belangrijk gremium, het Investment Committee, was gehouden. De laatste ontwikkeling is dus dat Wiebes keihard ingrijpt bij de Belastingdienst en alsnog openheid naar de Kamer verschaft.

De Investeringsagenda: ict, ict en nog eens ict

Wiebes is de opvolger van Frans Weekers die begin 2014 viel op een ict dossier: de toeslagen- of Bulgarenfraude. Wiebes had alle krediet en concludeerde al snel dat de ict van de Belastingdienst een total loss was. Het antwoord was de genoemde Investeringsagenda die niets meer of minder is dan een ict-revolutie en beslist heel wat verder gaat dan het uitfaseren van de blauwe envelop. Een cruciaal document in de Kamerstukken is een reviewrapport van adviesbureau Oliver Wyman over de Investeringsagenda. Warm aanbevolen voor ict’ers. Een paar quotes:

‘To achieve this de Belastingdienst has developed a high level target operating model with five building blocks: (1) Improve customer interaction, (2) Establish information-driven oversight, (3) Develop systematic management information (4) Enhance use of data and analytic capabilities and (5) Revamp legacy IT-Systems.

These building blocks touch all functions within the organization with strong interdependencies. It will therefore be crucial that the change programme […] is truly holistic.

[…] cost of investment of EUR ca. 1.1 BN over five years.

A key part of the business case is a net reduction in staff of 3,500 over three years, or 16.7% of the current 21,000 workforce. […] Managing this net reduction will require close management attention.’

De ophef van vandaag gaat over dat laatste zinnetje: vijfduizend onrendabele mensen eruit en vijftienhonderd high potentials erbij lukt alleen wanneer je dat heel strak aanstuurt. Omdat er sprake is van een alomvattend programma (’truly holistic’) moet je de zaken natuurlijk ook strak op elkaar afstemmen. Het is bijvoorbeeld niet handig als je uitvoerders van legacy processen laat vertrekken voordat de nieuwe processen staan (lees: er nieuwe systemen zijn geïmplementeerd.) En wat je natuurlijk helemaal niet wilt is dat de mensen die je nodig hebt om de nieuwe organisatie op te zetten vertrekken.

Zelfs als je hier vijf à zeven jaar voor neemt is wat Wiebes wil een Herculische opgave met een hoog ict verander karakter. Centraal daarbij staat een totaal nieuw, modern dienstverlenings- en controle paradigma dat zich vertaalt in een kolossaal ict-programma: herontwerp, (ver)nieuwbouw, gegevensmigratie van zo ongeveer alle systemen. Het wegsaneren van een kwart van de formatie is daarbij cruciaal maar moet onderdeel zijn van een doordacht plan en goed worden getimed.

Wat ging er mis: de symptomen

De informatie die nu aan de Kamer is verstrekt heeft vrijwel alleen betrekking op het laatste zinnetje in het reviewrapport: ‘Managing this net reduction will require close management attention.’ Wiebes meldt de Kamer dat er helemaal niets is gemanaged. Wat er is gebeurd, is dat het lijnmanagement van de Belastingdienst een vertrekregeling heeft uitgedeald met de vakbonden en deze op eigen houtje heeft bekrachtigd. Vervolgens heeft een kwart van de werknemers besloten om via deze opening het pand te verlaten – en natuurlijk niet alleen die mensen die men snel kwijt wilde. Voor nogal wat mensen is de regeling an offer you can’t refuse wordt nu gezegd. Wat je echter nauwelijks hoort is dat de verhoudingen bij de belastingdienst al lang behoorlijk zijn verziekt. Vijf jaar terug was daar nog een relletje over toen topman Hans Blokpoel zich in nogal denigrerende termen over groepen medewerkers had uitgelaten. Die mensen stromen nu lachend uit, maar zij niet alleen.

Wat ging er mis: de Staatssecretaris

Volgens Wiebes heeft het management van de Belastingdienst eigenmachtig een juridisch bindende deal met de vakbonden gemaakt. Hij, Wiebes, kwam er pas achter wat er was gebeurd toen het kwaad al was geschied. Centraal daarbij staat het passeren van een speciaal toezichtorgaan, het Investment Committee dat door Wiebes zelf daartoe in het leven is geroepen. Wiebes meldt de Kamer nu dat de belastingdienst wordt gekenmerkt door een ‘informele en ongestructureerde cultuur van besluitvorming’, wat onder meer blijkt uit het ontbreken van alle onderbouwing van de met de bonden gemaakte afspraken. Wiebes geeft aan ook geen idee te hebben hoe de besluitvorming in de top van de belastingdienst tot stand is gekomen. En meer in het algemeen heeft het ministerie van Financiën weinig greep op de belastingdienst, aldus Wiebes nu.

Checks and Balances ofwel het Investment Committee

In het relaas van Wiebes staat ‘zijn’ Investment Committee (IC) centraal. Het IC is speciaal opgezet voor het toezicht houden op de Investment Agenda. Want waar Nederlandse bestuurders gek zijn op bestuurlijk monisme is McKinseyaan Wiebes van de ‘checks and balances’. De namen van de IC-leden zijn weggelakt, maar door een foutje toch op de website van de Kamer te zien. Website GeenStijl wijdt er meteen een stukje aan, want naast een aantal topmanagers vanuit Financiën en de Belastingdienst zelf zien ze twee oude bekenden: Arco Groothedde en David Jongen. Beide heren hebben een zwaar bestuurlijk ict-cv, wat je ook mag verwachten bij een toezicht op een groot ict-programma.

Arco Groothedde is de baas van Translink Systems (van de OV Chipkaart). GeenStijl heeft al een paar lelijke dingen over Groothedde opgeschreven, maar niet dat hij bij het Kadaster verantwoordelijk was voor een problematisch outsourcingstraject naar Capgemini, al dan niet toevallig ook huisleverancier van de belastingdienst.

David Jongen, de voorzitter van het IC, is nu baas van een Limburgs ziekenhuis met grote ict problemen. Tussen 2006 en 2011 was Jongen echter verantwoordelijk voor de ict bij UWV en overzag hij enkele van de grootste ict-mislukkingen. Jongen is vooral bekend van het programma WIA (officiële schade 89 miljen euro). Minder bekend is dat hij ook verantwoordelijk was voor de mislukking van de loonaangifteketen, waar de ict schade enkele honderden miljoenen bedraagt. Bij de Belastingdienst kennen ze David Jongen heel goed van dit laatste project. Dat maakt het nog opmerkelijker dat Jongen een strategische club als het IC mag voorzitten, tenzij men natuurlijk op zoek was naar zwakke leiding.

Wat ging er mis: één spa dieper

Staatssecretaris Wiebes heeft aangegeven dat hij alleen verantwoordelijk is. Zo hoort dat natuurlijk, maar dat is een formaliteit. Wat je wilt weten is of Wiebes als bestuurder de plank heeft misgeslagen en of het met die Investeringsagenda nog goed kan aflopen.

Eerst de handelwijze van Wiebes. Voor hem was het IC de belangrijkste ‘check & balance’ om ontsporing te voorkomen. Het IC zou zijn gepasseerd (lees: misleid) door de organisatie. Het gekke is alleen dat we dankzij GeenStijl weten dat er ook mensen van de Belastingdienst zelf in het IC zitten: topman Blokpoel (recent vertrokken), maar ook mensen van de afdeling FEZ. En het feitenrelaas laat zien dat vanuit die afdeling FEZ stevig aan de bel is getrokken. Geen sterk verhaal.

Dan de faalbestuurders Groothedde en Jongen. Stel dat de topmensen van de Belastingdienst speciaal zwakke broeders hebben uitgezocht, dan nog is tenminste Jongen meer dan bekend bij Financiën, waar heel wat mensen in 2007 slapeloze nachten hebben gehad van het probleempje dat zes miljoen mensen door problemen bij het UWV geen toeslagen konden krijgen. Misschien moet Wiebes ook eens praten met zijn naaste medewerkers.

Dan dat IC zelf. Jongen en Groothedde zijn aangesteld voor 0,03 fte, iets meer dan een week per jaar. Dan kun je echt niet veel meer doen dan kritische vragen stellen. Maar als je eens per twee maanden bijeenkomt en geen eigen staf hebt (vermeldt Wiebes niet) dan moet je echt van goede huize komen om dwars te gaan liggen. En, zoals gezegd, heeft voorzitter Jongen op dat gebied geen fijn track record.

Terug naar de kwaliteit van de mensen: het lijkt erop dat de tweemaandelijkse vergadering van juli niet heeft plaatsgevonden. Vier maanden lang geen toezicht/besluitvorming is vragen om problemen. Maar ja, vakanties hè. Jammer genoeg werkten het management en de bonden wel door.

Het kan zijn dat het feitenrelaas bewust alleen focust op de hr-aspecten, maar het heeft er alle schijn van dat er door het IC nergens een link is gelegd tussen de timing van het lozen van personeel en een uitgewerkte ict-veranderagenda/-planning. Dat zou onvergeeflijk zijn.

Kortom, Wiebes is niet alleen formeel verantwoordelijk, hij heeft ook persoonlijk steken laten vallen bij het inregelen van zijn ‘checks and balances’.

Komt het nog goed met de Investeringsagenda?

Gegeven dat die vijfhonderd miljoen euro (45 procent van het totale budget) foetsie is, zou het programma dan voor 1,6 miljard euro succesvol af te ronden zijn? Het antwoord is een ongekwalificeerd ‘nee’. En wel hierom:

1. De Belastingdienst raakt sleutelpersoneel kwijt. Zonder die mensen moet je dure externen inhuren die minder weten. De vertrokken mensen weer inhuren is tegen de regels (die daarom worden aangepast) maar is natuurlijk ook duur want deze nieuwe zzp’ers hebben een sterke marktpositie.
2. Als zodanig lijkt de Investeringsagenda te ambitieus. Ik ken geen enkele Nederlandse publieke informatie-intensieve organisatie dit iets dergelijks heeft gepresteerd.
3. Dat Wiebes de Belastingdienst onder curatele stelt is meer dan begrijpelijk. Maar reken voor een jaar of twee op onrust en angst, juist bij de hoger geplaatsten. En met een McKinsey-pet op zou ik tegen Wiebes willen zeggen dat het zéér verstandig is om de mensen die de jarenlange klus moeten gaan klaren niet onder curatele moeten staan. Eerst saneren, dan investeren!
4. Wiebes geeft met zijn karakterisering van de Belastingdienst als een ongestructureerd en informeel werkende club de beste reden waarom de Investeringsagenda niet gaat lukken. Zoiets vereist visie, planning en een open, resultaatgerichte bedrijfscultuur.

Kortom, doorgaan met de Investeringsagenda is gekkenwerk. Sterker, Wiebes en/of zijn opvolger doen er verstandig aan om vol op de rem te gaan staan. Dat scheelt nu een meevaller en straks een serie mislukte ict projecten.

Nu kijken wat de Kamer ervan vindt. En hopen dat ze nu of later iets verder kijken dan de ramp die zich op financieel en hr-terrein heeft voltrokken.

Het debat vindt op donderdag 13 oktober om 10.00 uur plaats in de Thorbeckezaal.