In oktober verscheen het rapport van het parlementair onderzoek naar ict-projecten bij de overheid. In de discussie erover zijn al belangrijke beperkingen genoemd, zoals het ontbreken van een onderbouwing voor de 1 tot 5 miljard schade en het wegkijken van fraude en corruptie. Toch zijn een aantal belangrijke blinde vlekken onvoldoende belicht. Ik noem ze hieronder.
1: baten De commissie had zich volgens haar opdracht moeten richten op de maatschappelijke effecten. Zij richt zich echter alleen op de kosten, niet op achterblijvende baten. Natuurlijk is het relevant hoe de kosten van bijvoorbeeld C2000 konden oplopen, maar zeker zo relevant is de vraag in hoeverre de hulpverlening met C2000 nu efficiënter en veiliger is geworden, en of er andere besluiten waren genomen als hier goed op gestuurd was. Terwijl de Rekenkamer in 2013 nog adviseerde bij ict-projecten van de overheid meer aandacht te besteden aan batenmanagement (=zorgen dat investeringen inderdaad de beoogde voordelen opleveren), heeft de commissie hier niet één aanbeveling aan gewijd.
2: verbetering opdrachtgeverschap De commissie wil opdrachtgevers van projecten trainen om hun ict-kennis te vergroten. Maar meer nog dan op de inhoud moet een opdrachtgever zich op de besturing van het project richten. Het is daarom minstens zo belangrijk om opdrachtgevers te trainen in opdrachtgeverschap. Hoe zorg je bijvoorbeeld voor een eenduidige zakelijke rechtvaardiging (businesscase) en hoe gebruik je die om een project op koers te houden? Zonder verbetering van deze competentie zal een opdrachtgever een speelbal blijven van gebruikers (die vaak meer functionaliteit willen) en leveranciers (die dit uiteraard graag ondersteunen), met een almaar groeiende projectomvang als resultaat.
3: businessgedeelte van ‘ict-projecten’ De commissie richt zich met zijn analyse van projecten met een grote ict-component (zoals bijvoorbeeld WIA van UWV, door de commissie ‘ict-projecten’ genoemd) geheel op het aan leveranciers uitbestede ict-gedeelte ervan. Door deze beperking blijft er veel buiten beeld: immers voordat het ict-gedeelte kan worden aanbesteed moeten betrokkenen het eens worden over wat er moet gebeuren en nadat de leverancier het resultaat heeft opgeleverd moet het ingevoerd worden. Door deze enge benadering noemt de commissie bijvoorbeeld fpa (functiepuntanalyse) een geschikte methode om projectkosten te schatten, terwijl fpa alleen geschikt is om de kosten van het ict-gedeelte te schatten, en dan alleen in zoverre er een correct beeld van de benodigde functionaliteit is. Ik mis aanbevelingen voor het businessgedeelte van deze projecten. Een onderschatting bij de beoordeling van businessprocessen leidt niet alleen tot onderschatting van de kosten van ict-ontwikkeling, maar ook tot een niet-werkende oplossing, waardoor later uitloop en hoge herstelkosten ontstaan. Dat valt allemaal buiten de fpa-berekening.
4: belangenverstrengeling Investeringsbeslissingen worden als het goed is gebaseerd op een zakelijke rechtvaardiging (businesscase). Sommige publieke diensten laten zich door een ict-leverancier trainen en adviseren bij de ontwikkeling daarvan. Dit leidt tot zakelijke rechtvaardigingen die erop gericht zijn de geldkraan zo ver mogelijk open te krijgen, met een lawine aan verwachte baten, onvoldoende aandacht voor de vraag wie die ooit gaat realiseren en onvoldoende aandacht voor de nadelen van de investering (disbenefits). Het fundament van de besluitvorming staat dan al scheef. De aanbeveling van de commissie om zo’n zakelijke rechtvaardiging niet alleen als een administratief vehikel te zien (‘business case, klaar is Kees’), maar ook werkelijk gedurende het project te blijven gebruiken om het project te sturen, heeft dan misschien wel een averechts affect.
Tot slot
Om projecten tot een succes te maken zal er meer moeten gebeuren dan wat Elias c.s. voorstellen. Toch moeten we het rapport omarmen: het momentum dat door het rapport is ontstaan moeten we gebruiken om serieuze verbeteringen te initiëren. Misschien kan dit commentaar inspireren om daarbij, ‘in de geest van Elias’, nog iets verder te kijken dan alleen de aanbevelingen in het rapport.
Michiel van der Molen, directeur Molen & Molen., expert in batenrealisatie
Over de auteur
Michiel van der Molen is auteur van de boeken ‘Projectmanagement voor opdrachtgevers’, ‘Batenmanagement draait om mensen’ en ‘Waarom doen we dit eigenlijk? De businesscase als basis voor projectsucces’.
Samen met de bevindingen van René Veldwijk genoeg redenen om je ernstig zorgen te maken over Overheid & ICT.
Maar, verwijzend naar het slot van bovenstaand artikel, is er nu ècht momentum ontstaan of meer de anticlimax “pfff, dat hebben we weer gehad”.
Met name het artikel van René Veldwijk van 7 november geeft een gedetailleerd en schokkend beeld dat, corrigeer me als ik het verkeerd zie, onbegrijpelijk genoeg geen politieke of maatschappelijke schokgolf teweeg brengt.
Er rolt misschien een enkel kopje in de lagere managementregionen en men gaat over tot de orde van de dag, net als na de crises in de financiële wereld (oh ja, er was ook nog de bouw, woningcorporaties, iets met NS en Fyra, Defensie en verf, NZA,… En wat volgt: gezondheidszorg? landbouw? )
Zouden er misschien patronen en monitors zijn aan te wijzen waardoor zaken gaandeweg, in plaats van achteraf vastgesteld kunnen worden?
En ja, dan bedoel ik niet zoiets als het Rijks ICT-dashboard: https://www.rijksictdashboard.nl/
Hoewel het natuurlijk wel verheugend is dat de “Interdepartementale Commissie Chief Information Officers” dankzij de pittige kritiek in de gaten krijgt dat “de dominantie van de kleur groen” misschien niet het juiste beeld weerspiegelt.
Zie https://www.rijksictdashboard.nl/content/blog-entry/ict-dashboard-de-belangstelling voor de volledige (mag ik zeggen: schaamteloos naïeve) verklaring.
Je zou er moe van worden…
Ik ben het voor een groot deel wel met je eens Michiel, alleen heeft het rapport nu al heel lang op zich laten wachten. Zeker aan het onderdeel opdrachtgeverschap zou je een vergelijkbaar onderzoekstraject op kunnen hangen.
Alleen je vaststelling over de manier waarop wordt omgegaan met business cases kan ik niet helemaal plaatsen. En al helemaal niet in het kader van de belangenverstrengeling. De bedrijven die overheden trainen in het opstellen van business cases zijn volgens mij van een andere categorie dan die baat zouden kunnen hebben bij een ‘scheef fundament’. Ik denk dat er al heel wat gewonnen kan worden als er echt gestuurd gaat worden op de business case, ook als die minder goed is dan jij zou wensen.
Waar ik me samen met Rob wel zorgen om maak is of dit rapport nu ook echt momentum gaat opleveren. Ik hoop het van harte.
Er zijn inderdaad vele blinde vlekken in het rapport Elias ondanks de 34 aanbevelingen. Deze lijken erg veel op symptoombestrijding.
Lees ook mijn blog over de 34 aanbevelingen van de Cie Elias:
http://www.eestum.eu/naarhome/mijn-blog/18-blogs/368-zijn-de-conclusies-van-de-ict-commissie-volledig
Na alle opportunistische opinies die naar aanleiding van de PR show van Elias hier verschenen eindelijk eens een verhaal dat ingaat op de gaten, het onderzoeken of belastinggeld doelmatig besteed wordt. Zeg maar de onmythologisering van aanbestedingen want we hebben het niet over incidenten in één sector maar een systemisch falen over de gehele linie waarbij contracten stelselmatig met gemiddeld 25% opgehoogd worden. Nu is dat niet vreemd als je voor een opdracht van €130.000 al €40.000 aan kosten moet maken en we kunnen dat fraude noemen maar dit is gewoon de instrumentele rationaliteit van sturen op de kosten waarbij je vergeet te vertellen dat de Euro van de belastingbetaler op de markt een kwart minder waard is en je dus al begint met een tekort.
De PR show van Elias is zoiets als gespeelde verrassing over naheffing van Brussel want eerder (2011) schreef ik naar aanleiding van antwoorden minister hierover de opinie ‘Aanbestedingstraject gaat niet om de knikkers’ omdat aanbestedingstrajecten niet tot doel hebben om de efficiency te verbeteren waardoor ze dus verworden zijn tot een spel van Kafkaëske bureaucratie. Doelmatigheid gaat om inspanningen en uitgaven die bijdragen aan de realisatie van het beoogde doel en waarvan de kosten in verhouding staan tot de opbrengsten. Daarmee komt de vraag naar voren of voortmodderen op deze ingeslagen weg wel wijs is, nog meer bureaucratie toevoegen aan een proces dat in de basis al fraudeleus is lijkt me namelijk geen goed idee.
Als je het geheim van de smit weet is het eigenlijk heel simpel. De Europese wetgeving is dusdanig tot stand gebracht dat het een muur van regels opwerpt naar de burgers, middenstand en overheidsinstellingen. Die zijn hierdoor heel veel tijd en geld kwijt aan het door hoepeltjes springen terwijl de grote jongens er lachend langs lopen met een grote zak subsidie of vrijstelling van belasting.
Wat dat betreft is het steeds maar weer falen van overheids ICT projecten een symptoom van een systeem dat in essentie niet deugd. Omdat politici zo lang mogelijk in het systeem of baantjescarousel willen zitten zullen ze het nooit afvallen en keert het systeem steeds meer in zichzelf totdat de grote meerderheid er overduidelijk genoeg van heeft. Het is nu een beetje beginnen te dagen bij de mensen en ze beseffen nu dat al die paranoide ‘gekkies’ toch nog niet zo gek waren als ze dachten.
Tja, we kunnen ons wel zorgen blijven maken,
Maar er wordt gewoon gewacht tot de storm is overgewaait en daarna is het weer buisiness as usual.
Waar we voor moeten waken is het feit dat wanneer dit soort frauduleuze bedrijven a.d.h.v. externe prikkels hun juridische “pitbulls” loslaat en op zoek gaat naar het beste schikkingsvoorstel! zie: https://www.computable.nl/artikel/nieuws/overheid/5196528/1277202/aandeelhouder-ordina-naar-ondernemingskamer.html
Wanneer aandeelhouders zich zo roeren, is er werk aan de winkel voor de “legal department” , en zal men zeker aansturen op zo veel mogelijk “damage control”!
Schikken is in, want zie : http://www.nrcq.nl/2014/11/13/justitie-en-bedrijven-smullen-van-schikkingen-samenleving-heeft-het-nakijken
Er zal gewoonweg gezorgd moeten worden voor uitermate meer ophef wanneer er op een schikking wordt aangestuurd, zorgvuldig in de gaten houden dus…!!!
Beste Michiel.
Ik onderschrijf jouw pleidooi voor een batengestuurde aanpak ten zeerste.
Doel van projecten zijn organisatiebaten. Het realiseren van functiepunten mag nooit een doel op zich zijn en al helemaal niet als je daardoor onderweg onvoldoende kunt bijsturen.
In de kern gaan veel ICT trajecten bij de overheid over organisatie innovatie en dat is per definitie beperkt voorspelbaar. Als je dat wel doet ondermijn je het leervermogen op een zeer effectiefe wijze. Ik pleit bij ICT organisatie innovatie projecten voor een integrale aanpak van ICT en organisatieontwikkeling in kleine batenrijke stappen waarbij het leervermogen onderweg optimaal benut wordt. Aan het einde van zo’n stap zie je dan vanzelf welke ICT je echt nodig hebt.
Een van de beste reacties tot nu toe op de Cie.Elias. Op alle punten eens. In dit artikel kijk ik nog iets verder dan Michiel in deze beperkte ruimte kon doen: http://www.viergever.info/nl/tcict.aspx
Prima artikel van Michiel van der Moolen.
Ik wil daarnaast aansnijden, dat er veelal ook een tekort is aan een goed ontwikkelde informatie-architectuur bij grote partijen.
De tegenwerping kan zijn, dat een project nu eenmaal op tijd moet worden gerealiseerd, of dat de bestaande ICT-infrastructuur dwingend is voor de verdere te zetten ontwikkelstappen – waarmee het ‘in het oude spoor blijven’ bijna verzekerd is.