De Nederlandse infrastructuur en de daaraan verbonden dienstverlening worden dankzij ict-toepassingen in hoog tempo ‘slimmer’. Deze digitalisering kent vele zegeningen, maar zorgt ook voor dilemma’s rond publieke waarden zoals toegankelijkheid, privacy, efficiëntie, keuzevrijheid en beheersbaarheid. Volgens het Planbureau van de Leefomgeving (PBL) moet de overheid de regie nemen om ervoor te waken dat publieke waarden in de knel komen.
Het PBL publiceert regelmatig zogeheten signalenrapporten over ontwikkelingen in de maatschappij. In het recente rapport ‘Mobiliteit en elektriciteit in het digitale tijdperk’ zet het planbureau uiteen waarom de overheid nu expliciet de regie moet nemen om nieuwe ict-toepassingen die van invloed zijn op de nationale infrastructuur te beïnvloeden. Dat is nodig omdat de oprukkende digitalisering ook een keerzijde heeft.
Heeft iedereen straks nog toegang tot het wegennet?, vraagt het bureau zich af. En hoe groot is de betrouwbaarheid van de Nederlandse elektriciteitsvoorziening wanneer die steeds meer afhankelijk wordt van ict? Want, waarschuwt het PBL, ‘smart mobility’ en ‘smart grid’ kunnen er toe leiden dat groepen zoals laagopgeleiden en ouderen worden uitgesloten van dienstverlening als het hen ontbreekt aan de noodzakelijke vaardigheden of draagkracht om nieuwe infrastructuurdiensten te benutten.
‘Ook het uitsluiten van bepaalde buurten of groepen van dienstverlening ligt op de loer, iets wat nu al voorkomt bij bijvoorbeeld verzekeringen. Naast toegankelijkheid, kunnen publieke waarden zoals de voorzieningszekerheid van vitale (energie)voorzieningen en het recht op privacy en zelfbeschikking ook op de tocht komen te staan’, schrijft het PBL in een toelichting op het rapport.
Reguleringsrol overheid
Het planbureau wijst ook op het fenomeen van de robotauto. Dat brengt nieuwe vraagstukken met zich mee. PBL: ‘Voetgangers en fietsers zijn notoir lastig voor dit soort systemen, dus dat vraagt mogelijk om exclusieve openbare ruimte voor robotauto’s. De hoeveelheid verkeer zal toenemen want er rijden ook lege auto’s rond. En er zijn veel nieuwe vragen rondom privacy, aansprakelijkheid en toezicht.’
Volgens de onderzoekers is het duidelijk dat de digitalisering van de infrastructuur een andere rol van de overheid vereist. Waar deze vroeger kon volstaan met een investeringsstrategie voor de belangrijkste infrastructuur en nationale regels over het gebruik daarvan, lijkt nu een reguleringsstrategie van groot belang. Het PBL vindt dat ‘er nieuwe spelregels nodig zijn om de kernwaarden die we willen handhaven te beschermen, bijvoorbeeld rondom toegankelijkheid van systemen, privacy en transparantie.’
Handvatten
Daarbij plaatst het bureau de kanttekening dat meer overheidsregie met duidelijke kaders niet wil zeggen dat de overheid eenzijdig grote veranderplannen moet gaan uitrollen of instrumenten moet voorschrijven. ‘De overheid kan innovatie niet sturen, maar wel ruim baan geven aan de improviserende, innoverende en proberende samenleving. Het PBL pleit daarbij voor een proces van kleine stappen en voortdurende bijsturing op basis van evaluatie.’
In het rapport biedt het PBL zeven handvatten waarmee overheid, politiek, maatschappelijke organisaties en samenleving de belangrijkste kwesties en dilemma’s kunnen benaderen om zo een begin te maken met de verkenning van nieuwe spelregels. Voorbeelden van handvatten zijn ‘organiseer en faciliteer het maatschappelijk debat hierover’, ‘investeer in het leervermogen van de overheid’ en ‘stel heldere en robuuste kaders bij de digitalisering van de infrastructuur’.
Mijnoverheid.nl
Vorige week maakte de Nationale ombudsman bekend steeds meer klachten te ontvangen over overheidsinstanties die digitaal berichten versturen via Mijnoverheid.nl en de Berichtenbox. Een grote groep mensen mist deze berichten en raakt daardoor in de problemen. Met nadelige gevolgen, zoals hoge boetes of ambtshalve verhogingen van kosten. ‘Digitale post verzenden naar de Berichtenbox en het verder maar aan de burger laten om zijn digitale brievenbus continu in de gaten te houden’, dat is volgens de ombudsman de omgekeerde wereld.
In het rapport ‘Hoezo MijnOverheid?’ roept de ombudsman het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties op om zich actiever te bemoeien met het functioneren van de digitale berichtenverkeer met burgers.
