Overheid laat voordelen open source links liggen

Wat wil de Nederlandse overheid eigenlijk op ict-gebied? Schaalbare, flexibele software-oplossingen voor bedrijfskritische toepassingen. Lagere it-kosten en een waardige positie voor onderhandelingen met it-leveranciers. Duurzame it-investeringen die ten goede komen van de samenleving, misschien? Het barst van de praktische voorbeelden die tonen dat open source-software de motor is voor modernisering van de overheid. Zijn externe adviseurs zetten Stef Blok, minister van Wonen & Rijksdienst, echter op het verkeerde been.

‘Open source herstelt onze financiële schaalbaarheid.’ Dat zegt híj niet, maar minister Blok verwijst er wel naar in zijn brief aan de Tweede Kamer van 12 februari naar aanleiding van de Tweede voortgangsrapportage uitvoering kabinetsreactie op Eindrapport Tijdelijke commissie ICT. Blok refereert aan het ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschappen: ‘De applicaties van OCW zijn overgezet op een technisch platform met opensourcesoftware. De ervaring die hiermee is opgedaan wordt binnen het Rijk gedeeld.’

Het betreft de Dienst Uitvoering Onderwijs, bekend van de studiefinanciering. DUO heeft zo’n tweeduizend medewerkers, waarvan vijfhonderd it’ers. De organisatie is verantwoordelijk voor de salarissen van leraren en andere medewerkers van onderwijsinstellingen, draagt zorg voor de financiering van schoolgebouwen, levert diensten voor de staatsexamens en handelt de aanvragen en betalingen af van de studiefinanciering.

‘We omarmden open source, en zoals het er nu uitziet, neemt het de heleboel over’, vertelde DUO -it-architect Jan-Taeke Schuilenga afgelopen juni op een bijeenkomst in Den Haag (waar Blok ontbrak). Van Schuilenga is ook de uitspraak dat open source de overheid financieel schaalbaar maakt. Sterker nog: ‘Meer fabriekseigen softwarelicenties kunnen we ons niet veroorloven. Dankzij open source hebben we weer keuzevrijheid.’

Strategisch leveranciersmanagement

Vanaf de zomer werkt het complete ministerie van OCW met OpenStack, open source IaaS (infrastructuur as a service) gebouwd door DUO. Dit jaar vervangt DUO het bpm-systeem Cordys (van Jan Baan, tegenwoordig OpenText) door een alternatief, gebouwd op Red Hat’s Fuse. In 2017 begint het OverheidsDataCenter Noord met het aanbieden van platform as a service (PaaS), draaiend op Red Hat’s Openshift en in 2020 vervangt DUO volgens plan de laatste DB2 draaiend op IBM’s AS/400 (nu Power Systems) waar e nodige Oracle-software op draait. ‘We plaatsten net de laatste AS/400 machine. Alle legacy moet over, en dat wordt waarschijnlijk PostgreSQL. Nog meer Oracle-licenties, dat gaan we niet doen.’

DUO is bij uitstek een voorbeeld van een overheidsinstelling die langzaam maar zeker in de hoek gedreven is door de grote softwareleveranciers. De fabriekseigen software-licenties zijn te complex en de prijzen hoog, vertelde Schuilenga. ‘We zaten aan de rand van kosten en schaalbaarheid.’ Eén van de DUO-projecten behelst een it-oplossing voor negenduizend scholen door het hele land. ‘We wilden geen negenduizend licenties voor Websphere aanschaffen.’ In zijn brief aan de Tweede Kamer verbloemt Blok dat als ‘rijksbreed gecoördineerd strategisch leveranciersmanagement’. Daarbij worden met grote leveranciers scherpere afspraken gemaakt maar de vendor lock-in situatie blijft gewoon in stand.

Geen vendor lock-in

De vrijheid die open source biedt om it-oplossingen op te schalen, waarderen meer overheden. De licenties bieden flexibiliteit. Thuiswerken, bijvoorbeeld, heel modern, is voor medewerkers van de gemeente Neerrijnen geen probleem. Neerrijnen kan zoveel keer Libreoffice installeren als het wil. Die handelingsvrijheid ontbeert de gemeente Arnhem. Daar was men vergeten de Microsoft-licenties af te rekenen voor de thuiswerkers. Deze licentie-overtreding, opgespoord door de licentie-sniffers van Microsoft in het computernetwerk van Arnhem, is in 2014 afgekocht voor zes ton. Het betekende het einde van de proeven met Libreoffice, vertelde het hoofd ict van de gemeente, Simon Does. Arnhem heeft immers weer voldoende licenties voor Microsoft-Office.

Het zit hem niet in het prijsverschil van de licentie, zoals de Algemene Rekenkamer in 2011 concludeerde in een onderzoek naar open standaarden en open source. De waarde van open source zit in de financiële doelmatigheid, openheid en bestuurlijke verantwoording. Voor de financiële efficiëntie, zou de Rekenkamer (en minister Blok) moeten kijken naar de gemeente Nantes. De op vijf na grootste stad van Frankrijk rondt in april de overstap af naar Libreoffice, geïmplementeerd op alle vijfduizend werkstations. Het publiceerde medio maart een Europese aanbesteding, waarin het vraagt om onderhoud en aanvullende functionaliteit. Nantes reserveert hiervoor de komende vier jaar twee ton.

Verder kijken

Al twee keer eerder deden overheden dit in Zwitserland, Duitsland en opnieuw Frankrijk. Zij legden geld bij elkaar om de interoperabiliteit te verbeteren, door in Libreoffice de ondersteuning te verbeteren voor het fabriekseigen documentformaat van Microsoft OOXML. Saillant detail: dit formaat heeft (handig) dezelfde naam als een ISO-standaard die door geen enkele softwaretoepassing volledig ondersteunt wordt.

Dit zijn investeringen die ook in Nederland zouden bijdragen aan (de zo gewenste) besparingen van overheden, en goed zijn voor de gehele samenleving, omdat iedereen deze nieuwe functies en verbeteringen aantreft in een volgende versie van Libreoffice. Dat is heel wat duurzamer besteed dan de neergetelde 1,7 miljoen belastingeuro’s voor veiligheidspatches die de rijksoverheid vorig jaar april betaalde om de ondersteuning van Microsoft voor Windows XP te behouden. Patches die dan alleen door het Rijk gebruikt mogen worden.

In de aan het begin van het artikel genoemde ‘Tweede voortgangsrapportage’ stelt minister Blok af te willen van de verplichting om uit te leggen waarom de overheid het in Nederland bij gesloten software houdt, schrijft hij aan de Tweede Kamer. Hij zou verder – lees bij overheden zelf – moeten kijken dan het externe adviesrapport van Verdonck, Klooster & Associates (VKA), Berenschot en Rand Corporation dat aan deze rapportage ten grondslag lag.