Vijf jaar geleden moest Deep Blue het in zijn partijen tegen Kasparov nog hebben van pure rekenkracht. Maar de afgelopen jaren is er veel veranderd. Schaakcomputers zijn kilo’s afgevallen en een stuk menselijker geworden. Toch zijn Frans Morsch, de Nederlandse hoofdprogrammeur van Deep Fritz en zijn collega Frederic Friedel allerminst zeker van de overwinning op Vladimir Kramnik.
Op 4 oktober bindt wereldkampioen schaken Vladimir Kramnik in Bahrein de strijd aan met wereldkampioen computerschaak Deep Fritz. Dat programma is ontwikkeld door een team onder leiding van de Nederlander Frans Morsch in opdracht van de Duitse firma Chessbase. Frederic Friedel is medeoprichter van dat bedrijf.
De match tussen Kramnik en Deep Fritz is mede door de aanslagen van 11 september met een jaar vertraagd. Is dat gunstig voor Kramnik of voor jullie programma?
Frans Morsch: "Ik denk dat het een voordeel is voor Deep Fritz. We hebben een nieuwe versie kunnen ontwikkelen met meer schaakkennis. Om een paar voorbeelden te geven: het programma kan nu een koningsaanval beter herkennen, het onderscheidt 75 verschillende pionnenstructuren en heeft meer eindspelkennis. Kortom, Fritz is positioneel sterker geworden."
"Tijdens het Nederlands kampioenschap van 2000, waar mijn vorige versie Fritz SSS* meespeelde, won grootmeester Loek van Wely nog heel gemakkelijk door de positionele zwakheden van het programma bloot te leggen. Hij vermeed combinaties, schoof het pionnencentrum dicht en begon een verwoestende koningsaanval waarop Fritz destijds geen antwoord had.
Twee jaar geleden kon Fritz 2 miljoen stellingen per seconde berekenen. Nu zitten we op 6 miljoen stellingen per seconde. Dat zal Vladimir de nodige hoofdpijn bezorgen!"
| Van natuurkundige tot programmeur Frans Morsch houdt zich al twintig jaar bezig met het programmeren van schaakprogramma’s. De fysicus startte in de jaren tachtig met het schrijven van software voor de ’table-top’ computers, die destijds in de grote warenhuizen werden verkocht. Tien jaar geleden begon hij met de ontwikkeling van de Fritz-programma’s, die door de Duitse firma Chessbase in Hamburg op de markt worden gebracht. Zijn grootste succes boekte Morsch in 1995 toen Fritz3 wereldkampioen computerschaak werd in Hong Kong. Zeer verrassend won Fritz3 toen van Deep Blue. |
Morsch: "In een bepaald opzicht wel. Naast het opvoeren van de snelheid, hebben we er hard aan gewerkt om Deep Fritz goed positioneel schaak te leren. En we hebben, zoals gezegd, veel schaakkennis toegevoegd. Vreemd genoeg kan dat ertoe leiden dat Fritz niet altijd zo goed presteert tegen andere schaakprogramma’s, maar – en dit is het grote verschil- dat is een bewuste keus geweest om het meer ‘menselijk’ en cognitief te maken."
Dat klinkt enerzijds zeer indrukwekkend, maar geef je daarmee ook niet toe dat Deep Fritz, door hem goed af te stellen voor de match tegen Kramnik, heeft ingeboet aan kracht in computerschaakkringen?
Morsch: "Nee. Kijk maar op internet en tik bij een zoekmachine de volgende woorden in: The international computerchess rating, en je zult indrukwekkende statistieken over Fritz vinden. Fritz stond 17 van de 24 keer boven aan de tweemaandelijkse ranglijst. Ik denk dat geen enkel fatsoenlijk programma (zoals Tiger, Rebel of Hiarcs) meer dan twee keer de ranglijst heeft aangevoerd. Fritz is dus nog het best, en ik hoop dat het Vladimir te grazen neemt!"
Mogelijkheid tot leren
Maar jullie programma moest flink bloeden om Kramnik te mogen uitdagen, nietwaar?
Frederic Friedel: "Dat klopt. Fritz moest een zwaar bezet computerschaaktoernooi in de Spaanse stad Cadaques winnen. Het was kantje boord."
Hoezo?
Frederic Friedel: "Fritz vloog door de voorrondes heen, maar moest in de finale tegen het krachtige Israëlische programma Junior (dat in december een uitgestelde match tegen Kasparov zal spelen, red.). Junior won de eerste vijf partijen van Fritz, en eerlijk gezegd dachten we toen dat het afgelopen was. Maar tot ieders verbazing kwam Fritz sterk terug en won de match."
Beweer je daarmee dat Fritz werkelijk leert?
Frederic Friedel: "Het leert, als een expertsysteem, enigszins van zijn ervaringen. Hij kiest bijvoorbeeld zijn openingen aan de hand van de uitslag van eerdere partijen.
Van elke stelling die op het bord verschijnt, kan hij nagaan wat de uitslag van die partij is geweest."
"Overigens hebben computers op een andere manier de schaaktop bereikt dan we verwachtten. Deskundigen dachten altijd dat de computers als mensen zouden denken. Integendeel. Ze ‘denken’ op een volstrekt andere, vreemde wijze. Maar hun prestaties en gedrag lijken op rudimentair niveau op die van mensen."
Wat zijn, behalve de mogelijkheid om te leren, andere eigenschappen van Fritz?
Friedel: "Dat kan Frans het best vertellen!"
Morsch: "Technisch gezien is Fritz het sterkste schaakprogramma dat er bestaat. Tactisch gezien is het is sterker dan welke mens ook- met uitzondering van Kramnik.
In het verleden was Fritz altijd wat zwakker dan andere programma’s omdat die positioneel en strategisch meer begrip hadden. Maar Fritz kon die programma’s verpletteren, omdat ze op tactisch gebied zozeer de mindere waren. De afgelopen jaren hebben we Fritz op positioneel/strategisch gebied opgelapt door een enorme hoeveelheid schaakkennis in te brengen, zonder zijn snelheid geweld aan te doen. Normaliter wordt een programma trager als je het overvoert met kennis, maar we hebben een manier gevonden om deze hindernis te nemen.
In de laatste versie van Fritz hebben we 75 verschillende relevante pionnenstructuren ingevoerd. Voor verschillende pionnenstructuren gelden andere wetten; Fritz heeft ze allemaal opgeslagen.
Verder ben ik in het bijzonder trots op de vooruitkijk-feature."
Wat is dat?
Morsch: "Schaakprogramma’s proberen te simuleren wat er kan gebeuren, door steeds elke mogelijke zet van de tegenstander na te gaan. Ze gaan zo diep als de tijd, die voor een zet is uitgetrokken, hen toestaat. Daarbij controleren ze elke lijn en letterlijk elke mogelijke permutatie en kijken ze naar zaken als: staan mijn lopers en paarden op de juiste velden en zijn ze veilig?"
"De normale commerciële versie van Fritz doet dit met een snelheid van ongeveer 1 miljoenen zetten per seconde. In Bahrein is dat 6 miljoen zetten per seconde."
Deep Junior
Hoe kreeg jullie programma Junior eronder?
Morsch: "Daarvoor moeten we even terug in de tijd. De mensen achter Junior hebben heel slim een team van Russische grootmeesters ingezet. Samen ontdekten ze een duidelijke zwakte in het openingsalgoritme van Fritz. De programmeurs hebben Junior zo afgesteld dat hij van deze zwakte gebruik maakte.
Tijdens het computerschaaktoernooi in Cadaques kwam Junior zonder enige moeite op een 5-0 voorsprong, omdat het Fritz al in de opening op de knieën kreeg.
We hebben daarna onze strategie gewijzigd en aangestuurd op gesloten, positionele stellingen. Daarin kent Deep Junior toch behoorlijke zwaktes. Uiteindelijk werd het 12-12 en hebben we de beslissingspartijen overtuigend gewonnen.
Ik denk dat Fritz op dit moment sterker is dan Junior, hoewel we onlangs in Maastricht tijdens het WK computerschaak ervan hebben verloren.
Maar één partij is toch een soort momentopname, er komt ook wat geluk bij. Op de nieuwste ranglijst voor schaakprogramma’s heeft Fritz een Elo-rating van 2730 punten en Deep Junior 2690.’
Wanneer zag Fritz het daglicht, en waarom besloot je het programma zo te noemen?
Friedel: "Het schaakprogramma en de naam Fritz stammen uit 1991, het jaar dat Duitslands politieke hereniging voltooid was. Voor het eerst in vijftig jaar hadden we een goed gevoel over onszelf. Dus toen ik een naam zocht voor het revolutionaire schaakprogramma van ons bedrijf, wilde ik het luid en duidelijk zeggen: we zijn blij Duitser te zijn. En welke naam is meer Duits dan Fritz?"
Krappe overwinning Kramnik
Welke uitslag voorspel je? Zal Fritz Kramnik verslaan?
Friedel: "Moeilijk te zeggen. De sterkte van spelers wordt gemeten aan de hand van de Elo-rating, een systeem dat zo’n veertig jaar geleden is bedacht door professor Elo. Kramnik heeft een rating van 2800, Fritz zit daar iets onder. Er zijn spelers op de rating-lijst die op het eerste gezicht sterker zijn dan Fritz, en die we makkelijk kunnen verslaan. Op tactisch gebied kunnen ze namelijk niet aan Fritz tippen. Aan de andere kant zijn er spelers die zwakker zijn dan Fritz, maar waarvan het verliest, of die het met moeite verslaat. Omdat het stug manoeuvrerende strategische spelers zijn. Kramnik is een beetje een raadsel. Hij denkt zeer diep, is erg tactisch en uiterst strategisch. Al met al is deze jonge Rus een taaie, en hij zal ons zeker veel slapeloze nachten bezorgen.
Morsch: "Eerlijk gezegd denk ik niet dat Kramnik zich laat verrassen. Ik verwacht een krappe overwinning van 4,5-3,5 of 5-3 voor hem. Kramnik is een heel moeilijke tegenstander vanwege zijn degelijke, positionele stijl. Dat is voor een schaakprogramma lastiger dan een tegenstander met een dynamische, agressieve stijl zoals Kasparov. In taktische stellingen met combinatiemogelijkheden zijn computers oppermachtig, maar Kramnik zal deze stellingen proberen te vermijden."
Geven jullie Kramnik vóór het toernooi een kopie van de Bahrein-versie van Fritz?
Friedel: "Dit moeten we conform de regels doen. Het is de eerste keer dat een softwarebedrijf is gedwongen om een uitdager het programma te geven."
Waarom is die regel geïntroduceerd?
Friedel: "In de laatste Man versus Machine match, toen Gary in 1997 tegen Deep Blue speelde, werd Gary genept door IBM! Ze gaven hem helemaal geen informatie!
Als mensen tegen elkaar schaken, weten ze veel van elkaar. Kasparov vertelde dat hij het idee had tegen een gemaskerde speler te schaken.
Kramnik heeft van deze fout geleerd. Hij heeft erop aangedrongen om de versie van Fritz te krijgen die in Bahrein speelt (vier weken voor aanvang van de match heeft hij die gekregen), evenals alle partijen van Fritz op grootmeesterniveau.. Sommigen vinden dat dat veel te ver gaat, omdat hij partijen uit zijn hoofd kan leren en die kennis kan gebruiken. Maar wie ben ik? Ik bepaal de regels niet!
Volgens de reglementen mogen we het programma tijdens de tweekamp niet meer veranderen, met uitzondering van het openingsboek. Anders zou het voor Kramnik wel heel erg gemakkelijk worden om zich voor te bereiden. Hij hoeft dan alleen maar de partijen van Fritz na te spelen en te onthouden. Eigenlijk is dat niet eerlijk, maar zo
is het wedstrijdreglement nu eenmaal."
Als het ondenkbare gebeurt en Fritz verliest, wat voor effect zal dat dan hebben op de verkoop van het juweel in jullie software-kroon?
Friedel: "Laat ik eerst stellen dat het heel goed mogelijk is dat Fritz in Bahrein verliest. Maar wat er ook gebeurt, de publiciteit rond ‘Bahrein’ zal gunstig voor ons zijn. Het klinkt gek, maar het is misschien beter voor ons als Fritz verliest. Als het namelijk wint, denkt men wellicht: Waarom zou ik deze software kopen; die is veel te sterk voor mij! Maar als Kramnik wint, denkt men misschien het tegenovergestelde: Vladimir verslaat Fritz, dat moeten wij ook kunnen!"
Deep Fritz vergeleken met Deep Blue
We hadden het over de sterkte van Deep Fritz in vergelijking met Kramnik. Maar hoe sterk is het vergeleken met IBM’s befaamde Deep Blue?
Friedel: "Ik denk dat Deep Fritz dieper denkt en verreweg superieur is aan Deep Blue. Fritz is nu eenvoudigweg alom geaccepteerd als de wereldkampioen computerschaak. Als je me niet gelooft, bedenk dan het volgende. Allereerst versloeg Deep Fritz overtuigend dezelfde Deep Blue die Gary Kasparov heeft verslagen. Verder heeft Deep Fritz alle belangrijke menselijke grootmeesters verslagen, inclusief Kasparov, Anand en Shirov, met Kramnik als enige uitzondering. Daarnaast heeft het, zoals eerder genoemd, in Cadaques ’s werelds sterkste schaakcomputers verslagen. En, ‘last but not least’ was Deep Fritz de eerste schaakcomputer in de ruimte, toen het meegestuurd werd met het Mir-ruimtestation.
En, als dat niet genoeg is: Deep Fritz is veel eleganter."
Wat bedoel je met elegant?
Friedel: "De supercomputer Deep Blue die Kasparov in 1997 versloeg, woog 1,4 ton, was meer dan 1.80 meter hoog en moest door twintig man draaiend worden gehouden. Deep Fritz draait op een laptop. En op een snelle desktop-machine kan Fritz het spelniveau van een willekeurige incarnatie van Deep Blue halen, wat IBM-programmeurs in de toekomst ook maar zullen doen. Deep Blue was eigenlijk geen computerprogramma maar een RS/6000-machine met 286 parallelle chips, die uitsluitend ontwikkeld waren voor het schaakspel. Voor de rest kon je niets met Deep Blue.
Deep Fritz is een commercieel programma dat op een pc kan draaien. Na afloop van de tweekamp brengt Chessbase het als Fritz8 op de markt. In Bahrein
draait hij op hardware met acht processoren.
Deep Blue kon een miljard stellingen per seconde evalueren, Deep Fritz zes miljoen. Maar mijn programma bezit veel meer schaakkennis, Deep Blue was een typisch voorbeeld van pure rekenkracht.
| De wedstrijd tussen Gary Kaspaov en schaakcomputer Deep Junior, die op 1 oktober in Jeruzalem van start zou gaan, is uitgesteld tot december. Als reden wordt opgegeven dat men niet genoeg tijd heeft voor de organisatie van het evenement. |
Het was toch een heel spannend project. Bovendien waren de programmeurs nog niet klaar met de ontwikkeling van de chips, dus er was volop ruimte voor verbeteringen."
Gelijktijdig met de tweekamp in Bahrein zou Kasparov een match van zes
partijen tegen Deep Junior in Jeruzalem spelen (De partij is inmiddels uitgesteld, zie kader). Was dat niet vervelend geweest?
Morsch: "Ik was er niet blij mee, hoewel ik denk dat beide matches genoeg publiciteit zouden krijgen. Natuurlijk is Kasparov, zeker voor de buitenwereld, een charismatischer figuur dan Kramnik. Ik denk dat hij met duidelijke cijfers van Deep Junior gaat winnen, hij zal zich niet nogmaals laten verrassen. Kasparov speelde in 1997 duidelijk onder zijn kunnen tegen Deep Blue. In de tweede partij gaf hij op in een remisestelling, terwijl hij in de zesde partij vreselijk blunderde. Als hij in vorm was geweest, zou hij zeker hebben gewonnen."
"Net als Kramnik heeft Kasparov overigens bedongen dat hij vooraf de laatste versie van het schaakprogramma in handen krijgt. Vijf jaar geleden klaagde hij nog dat hij zich niet had kunnen voorbereiden op Deep Blue, omdat hij geen kopie had."
Maar Fritz kan toch alle partijen van Kramnik in zijn database raadplegen tijdens de partij?
Morsch: "Fritz heeft geen specifieke database van Kramnik. En topgrootmeesters zoals hij hebben een bijna feilloos geheugen. Als ze vooraf honderden partijen hebben nagespeeld, kunnen ze die zeer goed reproduceren tijdens de partij."
Elk jaar een tweekamp?
Er zijn plannen om elk jaar een Man vs Machine tweekamp te houden. Is dat haalbaar?
Morsch: "Dat weet ik niet, maar het zou wel een goed initiatief zijn om nog meer publiciteit te krijgen voor computerschaak. Ik hoop wel dat er dan maar één match tegelijk plaatsheeft. Net zoals er in de schaakwereld weer een wereldkampioen moet komen."
Hoeveel kopieën van Fritz zijn er verkocht, en hoe groot is jullie bedrijf?
Friedel: "We hebben minstens 250.000 kopieën van Fritz verkocht. We doen echter ook veel zaken online, waarbij mensen betalen om te mogen spelen op internettoernooien. Ik voorspel dat onze online activiteiten een steeds belangrijker onderdeel zullen gaan vormen.
Momenteel werken we met negentien fulltime medewerkers in Hamburg, en een aantal parttimers die we inschakelen als we ze nodig hebben. Ons programmeerteam bestaat uit vier fulltime programmeurs, geleid door Frans, en een aantal schaakgrootmeesters dat ons adviseert."
Er verschijnen tal van artikelen over schaken in de prestigieuze bladen, Madonna nam schaaklessen van een grootmeester. Maakt het schaak een wedergeboorte door?
Friedel: "Ja, en ik denk dat wij daar met Fritz in zekere mate aan hebben bijgedragen. Onze software heeft schaken wat opwindender gemaakt. Schaakprogramma’s geven de spelers bovendien meer informatie, evenals de mogelijkheid om thuis dingen uit te testen."
"Als je op onze database kijkt (http://www.chessbase.com) vind je Madonna erop, evenals Lennox Lewis, Chris Eubanks en tal van erudiete Duitse voetbalsterren (die sterren zijn inmiddels vervangen door andere, red.). Ik wil jullie lezers niet afschrikken met dat gepraat over supercomputers, supergetalenteerde spelers als Kramnik en über-beroemdheden. Schaken is een sport voor iedereen!"
Vertaling: Ruben Acohen
Jonathan Webster freelance medewerkers
