Leon Theremin (1896-1993) verwierf in de jaren twintig van de vorige eeuw faam met zijn termenvox ofwel theremin, een van de eerste synthesizers ter wereld. Maar de Russische professor vond nog veel meer uit, zoals een primitieve televisie.
De ooh’s en aah’s vullen de ruimte van de collegezaal van het natuurkundig technologisch instituut van Leningrad, als Leon Theremin in 1921 zijn nieuwste uitvinding toont. De theremin, ook wel termenvox of etherofoon genoemd, kan bespeeld worden zonder aanraking. Het produceert vreemde buitenaardse klanken, die het midden houden tussen de menselijke stem en een zingende zaag.
Vladimir Iljitsj Lenin is verrukt van het ding. Het elektronische apparaat zet zijn lijfspreuk ‘Socialisme is Sovjet-macht plus elektrificatie’ kracht bij. Lenin vraagt Theremin een agitproptour, ofwel een promotietoer voor het communisme, door de Sovjet-Unie te maken.
De professor zou zijn hele leven een fan van Lenin blijven.
In de jaren twintig raakt hij geobsedeerd door het idee van onsterfelijkheid. Theremin is ervan overtuigd dat hij ooit een instrument zal ontwikkelen waarmee hij de doden weer tot leven kan wekken. Wanneer zijn geliefde Lenin in 1924 sterft, vraagt hij aan de autoriteiten of hij de Sovjet-leider mag invriezen. Helaas is het te laat. Lenins hersenen en hart zijn al verwijderd, voordat het bericht van Theremin de juiste persoon binnen het Kremlin heeft bereikt.
Theremin is inmiddels opgemerkt door het ministerie van Defensie. Naast zijn termenvox heeft Theremin namelijk een primitieve televisie ontwikkeld, de eerste functionerende tv in Rusland. Het ministerie vraagt hem daarop een tele-apparaat te ontwerpen voor een betere grenscontrole. In 1927 demonstreert Theremin in het kantoor van Stalin zijn ‘magische beeldscherm’, een soort camera die bezoekers van het Kremlin tot op 48 meter kan volgen. De grenspolitie krijgt niet lang erna een opleiding om het apparaat te kunnen gebruiken.
De televisie blijft echter vooralsnog weg uit de huiskamers. Het apparaat wordt tot staatsgeheim verklaard.
Theremin stort zich weer op de termenvox. Ditmaal in Europa. Hij toont zijn apparaat in Berlijn, Brussel, Parijs en Londen. In 1927 vaart hij naar de Verenigde Staten. Het is het begin van een waanzinnig vruchtbare periode. Theremin speelt voor volle zalen in heel Amerika. In een studio te New York wijdt hij zich tevens aan andere uitvindingen. Nadat de twintig maanden oude zoon van vliegenier Charles Lindbergh in 1932 is gekidnapt en vermoord, weet Theremin de Amerikaanse angstgevoelens weg te nemen door zijn uitvinding van de ‘baby-wacht’, een alarmsysteem dat bestaat uit elektromagnetische velden rond het wiegje. Het is het eerste van een reeks verschillende alarmsystemen: van wapendetectoren voor de beruchte Alcatraz-gevangenis tot aan inbraaksystemen voor winkels.
Op muzikaal gebied vindt hij een nieuw, aan de termenvox verwant apparaat uit. De terpsitone reageert op alle lichaamsbewegingen. Door te dansen op een plaat binnen magnetische velden kunnen danseressen een muziekstuk opvoeren.
Strafkamp
En dan gaat plotsklaps het licht uit. In 1938 is Leon Theremin verdwenen. Sommigen beweren dat de geheime dienst van de Sovjet-Unie hem ontvoerd heeft. Anderen dat hij zelf terug wilde.
Theremin zit tot aan zijn nek in de schulden. De jaren dertig in de VS zijn de jaren van de economische crisis. Aanvankelijk is het de bedoeling de termenvox op grote schaal als muziekinstrument te verkopen, maar het apparaat is veel te moeilijk te bespelen. De termenvox flopt.
Er staat niemand aan de kade wanneer zijn schip in Leningrad aanmeert. Zijn ouders zijn gestorven, vrienden en collega’s vermoord of in kampen gestopt. Na een jaar rondgedwaald te hebben, zonder werk of geld, wordt ook Theremin opgepakt en naar een strafkamp in Siberië afgevoerd.
Een jaar later haalt de geheime dienst van de Sovjet-Unie hem er weer uit. Blijkbaar vindt ze het zonde om het brein van de professor te laten verdorren. Theremin belandt in een van de zogenaamde sjarasjka’s – speciale ontwerpgevangenissen – waar hij onder dwang moet werken aan allerlei technologische uitvindingen. ‘Bad things’, zoals hij het zelf noemde in een van zijn sporadische interviews. Samen met onder meer vliegtuigdeskundige Andre Toepolev werkt hij aan het ontwerp van verschillende soorten strategische bommenwerpers. Volgens sommigen werkt hij er aan een Russische atoombom, maar dat is nooit bewezen.
Eind jaren veertig ontwerpt hij vernuftige afluisterapparatuur. Met een door hem ontworpen draadloos microfoontje wordt zeven jaar lang de Amerikaanse ambassadeur in Moskou afgeluisterd. De ontdekking is een schok voor de CIA, die zulke apparatuur nog nooit heeft gezien.
Midden jaren veertig ontwerpt Theremin de Buran (sneeuwstorm), een instrument waarmee hij uit een hoeveelheid stemmen de juiste kan pikken door de andere weg te filteren. Hij krijgt er de Stalinprijs voor, de hoogste onderscheiding binnen de toenmalige Sovjet-Unie. Dit houdt in, naast een som geld van 20.000 dollar, dat hij wordt ontslagen van zijn werk bij de geheime dienst.
Wat Theremin vervolgens doet, lijkt voor velen onverklaarbaar. Hij gaat terug naar de KGB-laboratoria. Vrijwillig. Hij weet dat hij alleen daar, binnen de muren van de KGB, zich bezig kan houden met het doen van uitvindingen. En daar draait zijn leven om. In 1967 stapt hij uit het KGB-netwerk. De Sovjet-leiding eist dat hij zich bezig houdt met onderzoek naar ufo’s en buitenaardse verschijningen. ‘Complete onzin’, volgens de professor. Met dat soort pseudo-wetenschap wil hij zich niet inlaten.
Hij gaat werken bij het Moskouse conservatorium en bij de staatsuniversiteit van die stad. Daar doet hij onder meer onderzoek naar het reduceren van autogeluiden. Het is een moeilijke tijd voor de professor. Terugkeren naar zijn geliefde termenvox is onmogelijk. De communistische leiders houden niet van elektronische muziek: te westers, en daarom fout. En dus kan het niet beoefend worden.
Niemand kent hem meer. ‘Wat een fantast’, fluisteren toehoorders als hij vertelt over New York. Wanneer Theremin het concept van een nieuwe uitvinding – een apparaat dat reageert op de beweging van de ogen – opstuurt naar een gerenommeerd vakblad, krijgt hij het stuk meteen terug. ‘Gebral van een waanzinnige’, concludeert de hoofdredacteur.
Het lot keert zich voor Theremin, wanneer het systeem in de Sovjet-Unie verandert. Met de komst van Gorbatsjov is er opnieuw aandacht voor elektronische muziek. En daarmee voor Theremin. Er verschijnen biografieën, documentaires, en artikelen over hem. Theremin zelf duikt weer op op festivals en bijeenkomsten. In 1993 sterft hij. Zijn renaissance heeft hij dan nog meegemaakt. Maar een medicijn tegen onsterfelijkheid heeft hij niet meer kunnen uitvinden.
Hellen Kooijman Freelance Medewerker
Zie ook:
