Rijkswaterstaat bestaat dit jaar tweehonderd jaar. Het jaar 1998 staat voor de belangrijkste vormgever van Nederland echter ook in het teken van het millenniumprobleem. Pas in februari maakte de overheidsdienst een start met het meest grootschalige IT-project uit zijn geschiedenis, namelijk het repareren van de millenniumbug in alle kunstwerken en informatiesystemen. Voordat de champagne kan vloeien, moet er nog heel wat water door de Rijn stromen.
Het ministerie van Binnenlandse Zaken stelt als deadline 1 november 1998. Dan moet elk overheidsdepartement zijn vitale systemen hebben aangepast. Rijkswaterstaat, verreweg de grootste dienst van Verkeer & Waterstaat, haalt dat niet en verwacht pas in juni 1999 klaar te zijn. Aan het eind van deze zomer is bekend hoe de vlag er precies bij hangt. Pas dan is de analysefase definitief afgerond en kunnen de reparatiewerkzaamheden beginnen.
Ogenschijnlijk maken Bert Wahl en Frans Walraven een rustige indruk. Beide heren zijn nauw betrokken bij de millenniumactiviteiten van het ministerie van Verkeer & Waterstaat. Wahl, werkzaam bij Interim Management Services, is door V&W ingehuurd als projectcoördinator millenniumaanpak Verkeer en Waterstaat. Walraven, in dienst van V&W, werkt tijdelijk als projectleider millennium Rijkswaterstaat. Zowel Wahl als Walraven hebben alle vertrouwen in een goede afloop, zo blijkt wanneer zij geconfronteerd worden met passages uit interne V&W-uitgaven (hieronder cursief afgedrukt).
Aangezien het ministerie van Verkeer en Waterstaat rijk is bedeeld met systemen die bij uitval ernstige maatschappelijke of financiële gevolgen hebben (waterkeringen, bruggen, tunnels, luchtbeveiliging, enzovoort) wordt voorrang gegeven aan een structurele aanpak van het probleem [1].
Wahl: "Afgelopen november constateerde A.B.M. van der Plas, de toenmalige secretaris-generaal van Verkeer & Waterstaat, dat de aanpak van het millenniumprobleem niet hard genoeg ging. De rapportage was slecht en de diensten opereerden veelal op eigen houtje, waardoor een hoop werkzaamheden dubbel uitgevoerd werden. Ook bestond er onduidelijkheid of de grootste dienst – Rijkswaterstaat – überhaupt begonnen was. Van der Plas wilde de activiteiten voortaan centraal aansturen en benoemde een projectleider die rechtstreeks aan de secretaris-generaal rapporteert. Het moest een tijdelijk iemand van buitenaf zijn die voldoende bevoegdheden kreeg en tegen schenen kon schoppen wanneer dat nodig was.
Ik ben vanaf 1 december vorig jaar van start gegaan. Naast een centrale projectgroep, die ik voorzit, kent iedere dienst zijn eigen millenniumprojectgroepen. In de centrale groep zitten de projectleiders van Rijkswaterstaat, Goederenvervoer, Personenvervoer, Rijksluchtvaartdienst, Telecommunicatie en Post, Knmi en de Centrale Diensten. Zij rapporteren over de voortgang aan mij, maar ook aan hun directoraten-generaal of hoofddirecties. Want die zijn verantwoordelijk voor het oplossen van het probleem.
Het uitgangspunt van mijn plan van aanpak is om gelijksoortige millenniumactiviteiten binnen V&W gezamenlijk uit te voeren. Zo mag iedere projectleider van een dienst een bureau instellen voor het ‘doe-werk’. Maar het projectbureau van Rijkswaterstaat wordt ook gebruikt voor het uitvoeren van gezamenlijke activiteiten, zoals het inhuren van mensen en het maken of kopen van softwarehulpmiddelen en gereedschappen. Dit bureau is het grootste; hier zitten de mensen met de meeste kennis. Verder zijn er op centraal niveau werkgroepen opgericht voor het uitwerken van noodscenario’s, juridische aangelegenheden, de ketenproblematiek, de kwaliteitsborging en de coördinatie van het benaderen van leveranciers."
Pas na de zomer van 1997 drong binnen RWS het besef door dat hier sprake was van een zeer serieus probleem. Op dat moment bestond er nog nauwelijks inzicht in de aard en de omvang van de problematiek [2].
Walraven: "Rijkswaterstaat heeft het probleem pas laat op z’n merites beoordeeld en de juiste maatregelen getroffen. Vanaf dat moment is het als een speer gegaan. Ik ben op 1 februari begonnen en op 15 februari had ik een projectbureau van 35 man in de lucht.
Er waren wel automatiseerders bij Rijkswaterstaat die waarschuwden voor het ‘jaar 2000’-probleem, maar ze vonden geen gehoor. Ze riepen kennelijk niet hard genoeg. Ook Icim (het voormalige rekencentrum dat aan EDS is verkocht, RS) heeft deze boodschap overgebracht, maar die kwam niet over bij het management.
Ik wijd het vooral aan een gebrek aan bewustwording. Het oplossen van het millenniumprobleem is geen populair werk. Als wij ons werk goed doen, hebben we een hoop tijd besteed en veel geld uitgegeven om te zorgen dat alles gewoon doorloopt. Daar scoren we niet mee. Mensen doen veel liever leuke, nieuwe dingen.
Het is een blijvende inspanning om te motiveren, om het bewustzijn sterk te houden. Na ieder hoogtepunt, zoals de april-rapportage, zakt het weer even in. Mensen denken: ‘he, he, even lucht’. De kunst is om ze meteen weer op te peppen voor de volgende ronde. Bij een grote organisatie als Rijkswaterstaat moet dat ook nog eens per niveau. Heb je de top gehad, dan kun je een laag lager opnieuw aan de slag. Bij mij is een voltijds communicatiemedewerker aan de slag."
De geconstateerde diversiteit in technische infrastructuurcomponenten en informatiesystemen heeft tot gevolg dat de vereiste/benodigde kennis om het millenniumprobleem op te lossen ook een enorme spreiding kent. Deze diversiteit vormt één van de grootste risico’s voor het vervolg van het project.[2]
Walraven: "Wij bleken voor de technische infrastructuur en kantoorautomatisering met 460 verschillende leveranciers zaken te doen. Dan tel ik ook de enkeling mee die op de hoek van de straat een of ander Koreaans apparaat heeft gekocht, al dan niet terecht. Daar zijn we nogal van geschrokken. Het is gekkenwerk om al die leveranciers aan te schrijven. We hebben toen gezegd: we zoeken contact met zo’n vijftig leveranciers die 90 procent van onze automatiseringsbehoeften afdekken. Omdat veel van hen ook contacten onderhouden met andere diensten van V&W, is besloten deze groep centraal te benaderen."
Een ander groot risico vormt de beperkte capaciteit in de markt op het gebied van de zogeheten ‘embedded software’, die toegepast is in gebouwvoorzieningen en civiele kunstwerken [2].
Walraven: "Voor ons is de technische automatisering een heel specifiek probleem. In al die kunstwerken, zoals sluizen, bruggen, waterkeringen, tunnels enzovoort, zit bedienings- en besturingsprogrammatuur en ingebouwde programmatuur (‘embedded software’). Daarvan valt moeilijk vast te stellen wat ermee loos is. Zelfs fabrikanten en installateurs weten dat niet altijd, ook al hebben ze de typenummers bij de hand. Het handelt meestal om maatwerk. Soms blijkt de programmatuur al jaren oud en zijn de maker en de documentatie niet meer te vinden. Wat nadelig uitpakt, is de gebruikelijke aanbesteding van technisch projecten waarbij de hoofdaannemer zelf op zoek gaat naar een softwareleverancier. Dat gebeurt vooral in de hoek van de bedieningssoftware. Zo zit er in een sluisdeur bij het Driel-complex een regelsysteem waarvan de leverancier onbekend is. De man, die het project in zijn geheel aannam, kent hem niet meer.
In de meeste gevallen hebben we specialisten nodig die vreselijk diep in de software moeten graven. Maar die zijn schaars. Mochten we er niet op tijd achter komen of een onderdeel millenniumgevoelig is, dan zullen we het moeten vervangen. Er zal dan ook hier en daar een sanering plaatsvinden.
De leveranciers van ingebouwde programmatuur vormen een probleem op zich. Wij hebben mazzel als ze ons compleet informeren en van dienst zijn. Sommigen liggen al op het kerkhof, anderen geven op advies van hun advocaat geen antwoord op de vraag of hun producten millenniumgevoelig zijn. Zo heeft het Zweedse concern Asea Brown Boveri (ABB) een informatiestop afgekondigd met het oog op eventuele aansprakelijkheid.
Bovendien houden deze leveranciers hun eigen tempo aan bij de aanpak van het millenniumprobleem. Dat zijn dingen die buiten onze invloedssfeer geraken. Ze moeten dus op tijd benaderd worden, het liefst met een brief namens heel V&W met een handtekening van de secretaris-generaal. Dat maakt een grotere vuist dan die van een lokale man."
Daarnaast heeft de Bouwdienst op verzoek van het Hoofdkantoor van Rijkswaterstaat een zestal pilot objecten onderzocht: de Brienenoordbrug, het sluizencomplex IJmuiden, de Oosterscheldekering, de Haringvlietsluizen, de Velsertunnel en het stuwcomplex Driel [1].
Walraven: "De Oosterscheldekering is een ingewikkeld vraagstuk, met tal van problemen. Om de automatisering te reviseren zijn miljoenen guldens nodig. Ik weet er niet het fijne van, maar een van de grote knelpunten betreft het PLC-besturingssysteem Scada. Dit systeem, dat in meerdere kunstwerken voorkomt, is absoluut millenniumgevoelig en vereist een analyse op het diepste niveau. Grof gezegd komen er op twee niveaus problemen voor: de platforms met de besturingssystemen, en de pakketten die erop draaien. Alles hangt echter met elkaar samen. Dus bij het installeren van een nieuwe pakketversie of een nieuwe klok moeten wij ons ervan vergewissen dat dat geen invloed heeft op alles wat er aan vast geknoopt zit. En het moet allemaal worden getest: het platform kan deugen, alles wat erop draait kan deugen, maar toch kan het zo zijn dat de integratietest uitwijst dat er iets niet werkt. De testinspanning is gigantisch.
U hoeft zich geen zorgen te maken, want wij staan er voor om die kering op tijd klaar te krijgen. Dat leidt geen twijfel. Daarbij beschikken we over noodscenario’s. Kijk, het klinkt misschien raar, maar die Oosterscheldekering is ook nog met de hand dicht doen. Daar zijn een hoop kerels voor nodig, maar het kan wel. Ik bedoel dan niet dat de schuiven met de hand naar beneden moeten worden gedraaid, maar dat er handmatige bediening plaatsvindt van al die schuiven tegelijk. Als de verbindingen helemaal niet werken, gaat de kering automatisch dicht."
Het ministerie heeft U nodig! Geen Superman. In tegenstelling tot striphelden zijn wij niet zozeer afhankelijk van de Millennium Man, maar is onze digitale held afhankelijk van u. Voor zijn voortbestaan en voor het volbrengen van zijn taak: M-bugs bestrijden bij Verkeer en Waterstaat. Een virtuele taak voor de Millennium Man, een reële voor u, want niemand ontsnapt als de millennium bug in 2000 toeslaat [1].
Walraven: "Rijkswaterstaat kent de traditie dat ‘als het mot, komt het allemaal in orde’. Ook met het Jaar 2000-probleem zal het goed komen. We werken op dit moment met tweehonderd medewerkers continu aan de oplossing, en dat aantal stijgt nog verder naar minstens driehonderd. Het is wel uitbesteding wat de klok slaat. Het overgrote deel van onze systemen is maatwerk en buiten de deur gemaakt. Voor bijna alle reparaties schakelen we daarom externe deskundigen in, onder andere van Origin, Cap Gemini, Ordina, CMG en Activity. Logica, Getronics en Siemens zijn partners op het vlak van de ingebouwde programmatuur. Alleen de zeer vitale dingen doen we zelf. Over het algemeen verwacht ik geen grote problemen bij het inhuren van automatiseerders."
Omdat Verkeer en Waterstaat rijkelijk laat is met het aanpakken van het millenniumprobleem, zal het waarschijnlijk niet mogelijk zijn alle objecten van een dienst op tijd millenniumbestendig te krijgen. Daarom zal moeten worden begonnen met het bepalen waar de grootste effecten op de bedrijfsprocessen kunnen worden verwacht. De niet-vitale objecten van een dienst zullen eventueel in een later stadium moeten worden aangepakt [3].
Walraven: "Onze vitale objecten verdelen wij over twee categorieën. Vitaal 1 is bedoeld voor objecten waarbij, als het misloopt, mensenlevens in het geding zijn en/of economische chaos ontstaat. Vitaal 2 slaat op objecten die onmisbaar zijn voor onze interne bedrijfsvoering, zoals de technische infrastructuur, kantoorautomatisering en gebouwvoorzieningen.
Rijkswaterstaat telt zo’n 250 vitale kunstwerken en 43 vitale informatiesystemen, ondermeer voor weerberichten, stormvoorspellingen, gladheidsmeldingen, waterkwaliteit, het meten van de waterhoogte in de rivieren, haveninformatie, verkeerssignalering en het op tijd dicht gaan van Oosterscheldekering.
De leveranciers van dit soort belangrijke informatiesystemen zijn stuk voor stuk gerenommeerde bedrijven, zoals EDS, Cap Gemini, Origin, CMG, Ordina. De afspraak is dat ze de systemen zo snel mogelijk repareren. Hoe het contractueel precies zit, interesseert ons nu niet. Onze stelregel luidt dat we met een leverancier een zodanige relatie moeten onderhouden dat die het probleem op tijd oplost. We willen hem niet tegen ons in het harnas jagen door allerlei juridische procedures.
Dit neemt niet weg dat we wel een discussie op juridische punten voeren. Rijkswaterstaat is ten slotte op allerlei punten aansprakelijk te stellen als er zaken fout gaan en er bestaat zoiets als een ministeriële verantwoordelijkheid. Daarom openen wij een gesprek met de leverancier altijd met ‘meneer, u bent verantwoordelijk en aansprakelijk voor alles’. ‘Vergeet het maar’, zegt hij dan. Vervolgens reageren wij met ‘u bent verantwoordelijk voor alle kosten om het systeem te veranderen’. ‘Vergeet het maar’, antwoordt de leverancier. Dan gaan we weer een stapje lager. Ondertussen documenteren we alles. Zo ontstaat er een juridisch bouwwerk waar we later op terug kunnen vallen. Na het jaar 2000 zullen we bepalen wie wat moet betalen.
Het valt me op dat de industrie zich op dit vlak heel stil houdt. Branchevereniging Fenit zou na een gesprek met de overheid met voorstellen komen over millenniumclausules in de contracten, maar dat doen ze niet. Ik vermoed dat ze ongeveer denken: ‘er is werk zat, het gaat goed zo. Niemand zit ons dwars, dus waarom zouden we clausules in ons contract zetten.’ Maar er is ook leven na 2000. Leveranciers die ons nu slecht behandelen, krijgen het na 2000 ook erg slecht. Zo werkt het wel.
Neem Microsoft. Dat bedrijf dwingt de wereld te doen wat het zegt. Het vertikt het domweg om oudere software te reviseren en zegt impliciet ‘neem maar de volgende versie’. Dat is dus een boef van wereldformaat (lacht). Anders kun je het niet noemen. Microsoft beweert zelfs dat al zijn producten millenniumbestendig zijn, wat aantoonbaar niet juist is. Ook op Internet, waar wij moeten zoeken van Bill Gates, krijgen mijn medewerkers lang niet alle informatie die ze willen hebben. Er worden een paar patches aangeboden, maar garanties, ho maar!"
Gelet op de nog komende activiteiten is het wel zaak om de gang er in te houden. Het zwaarste werk moet nog gedaan worden! [2]
Wahl: "Het testen komt nu in beeld. Dat is een apart vraagstuk. We zijn bezig met het inrichten van een testomgeving. Een probleem is dat we niet alles kunnen testen in een operationele omgeving. We zullen keuzes moeten maken."
Walraven: "Sommige objecten moet je een tijdreis laten maken, om te kijken of ze tegen het Jaar 2000 bestand zijn. Bij ons kan dat nauwelijks, in tegenstelling tot bij Defensie. Die heeft alles dubbel: zowel test- als operationele omgevingen. Daarom wijken we af en toe uit naar een teststraat. Een van onze opties is de Belastingdienst, die capaciteit over heeft. Testen is de crux: het kost veel geld, tijd en moeite."
Wahl: "Verder zoeken we in de werkgroep ‘ketenbenadering’ uit wat de meest bedreigende ketens zijn. Systemen die minder vitaal leken, blijken in een keten plotseling vitaal te zijn. Onderscheid is nodig, want alles blijkt met alles samen te hangen en dan ben je in 3000 nog niet klaar. Ook is de ketenproblematiek van invloed op de noodscenario’s: wat moet er gebeuren als een hele keten niet werkt. Binnen V&W is hiervoor inmiddels een aanpak uitgewerkt. De noodscenario’s moeten voor de meest vitale projecten op 1 november van dit jaar op orde zijn."
Walraven: "Neem een vaarweg: daar liggen tien bruggen van Rijkswaterstaat over en één van de Nederlandse Spoorwegen. Ook die brug van NS moet straks openklappen en dichtgaan, anders hebben we het voor niets gedaan. De Oosterscheldekering kan alleen maar functioneren als de telefoonverbindingen deugen. Er is voorspeld dat op 1 januari 2000 het telefoonverkeer voor 70 procent zal draaien. Als onze gegevens toch niet goed worden doorgeseind, hebben we dan nog steeds een probleem. Gelukkig maken we onze eigen stroom, dus die loopt ook na 1999 gewoon door."
Rik Sanders, redacteur Computable
Literatuur
1. De Millennium Bug, Millennium nieuwsbrief voor V&W.
2. Rapportage 1e kwartaal 1998, Projectbureau Millennium RWS.
3. Plan van aanpak, Project Millenniumaanpak Verkeer en Waterstaat.
