Alom in het nieuws zijn ze, de cao’s. En de veel gestaalde kaders natuurlijk, die bij voorkeur ’s nachts vergaderen. Hoort allemaal bij de folklore. Hoe lang zal dat nog zo gaan?
Wat brengt het andere dagelijkse nieuws: dat over Napster? Waar gaat de strijd bij Napster eigenlijk om? Mijns inziens legt Napster vooral de reactie bloot van de gevestigde orde op vernieuwingen die zich even niet als evolutie maar als revolutie manifesteren. Het lukt de muziekindustrie vast wel om met brute kracht (advocaten) het kruit droog te houden, maar volgens mij wordt het nooit meer zoals het was. Want het gaat in feite om een verandering van businessmodel. De huidige standaard houdt het nog wel even vol. Maar de "nieuwe economie" heeft inmiddels al een virus achtergelaten. Dat virus zal zich verbreiden en over een tijdje zullen er nieuwe varianten zijn voor de "universele jukebox" die Napster creëerde. De geest is heus niet meer in de fles te krijgen, alleen moet de muziekindustrie de juiste response nog "even" bedenken. En daartoe zijn naast tijd ook creativiteit en elegantie nodig.
Wat is nu de link met dat andere nieuws over "onze" cao’s? Daar zit volgens mij een vergelijkbare factor; die we ons kunnen laten overkomen, maar die we ook zouden kunnen aansturen. En ook daar fungeert ict als katalysator.
De ontstaansgeschiedenis van deze de facto standaard voor veel afspraken over arbeidsvoorwaarden is helder. Kort door de bocht: vanuit werknemersperspectief was het een stap voorwaarts in de "sociale strijd" en voor werkgevers was het een manier om niet bovenmatig te hoeven concurreren op de arbeidsmarkt. De context was het industriële tijdperk, een ruime arbeidsmarkt, en papier als hulpmiddel bij de uitvoering.
Sindsdien is er wel wat veranderd, waarbij technologie een dominante rol speelt. We zitten in een overgang naar een diensteneconomie – en met een krappe arbeidsmarkt. En voor het uitvoerend werk zijn er slimme (ict-) tools. Massa-individualisering is aan de orde van de dag.
Hoe zit het met die sociale strijd en met de pacificatie op de arbeidsmarkt? Er woedt juist een duidelijke ‘war for talent’ zoals McKinsey dat in krachtige mannentaal heeft genoemd. Bedrijfstak-cao’s vallen per bedrijf in stukjes uiteen, vakbonden krabben zich achter het oor over aantal en leeftijd van hun leden, OR’en treden als onderhandelingspartner op en bedrijfstakken gaan vooralsnog vrijwel cao-loos door het leven – door sommigen bewonderd, door anderen verketterd.
En wat is de reactie van de gevestigde orde: klassiek. Iedereen probeert zijn oude positie te versterken. Vakbonden zijn de strijd begonnen om de onderhandelingspositie. Tegelijkertijd toveren werkgevers een ware baaierd aan innovaties op cao-gebied uit de hoed. Van à la carte tot raamwerk- en netwerk-cao. Van prestatiebeloning tot afspraken over inzetbaarheid. En we zien het werkingsgebied tegelijkertijd steeds kleiner worden: het aantal cao’ers neemt in veel bedrijven af. Van Collectief gaan we kennelijk naar Pluriform: de PAO, de Persoonlijke Arbeids Overeenkomst is in opkomst.
Het wordt de kunst nu de tijd te nemen voor het nadenken over nieuwe arrangementen. Want ook hier is een geest uit de fles die we er niet zo gauw meer in krijgen, ook niet als de economie even wat zou haperen. Die kenniseconomie blijft namelijk wel, en de individualisering zet heus ook verder door.
Ik denk dat het tijd is met vaste hand te investeren in het verhelderen van de relatie tussen werkgever en werknemer. Nog even en elk contract is uniek; qua primaire en qua secondaire arbeidsvoorzieningen, en de techniek staat ook nergens voor.
Maar de noodzaak dient zich wel aan te investeren in het nadenken over hoever we nu eigenlijk willen gaan, of we geen kaders willen stellen. En hoe die kaders er dan zouden moeten uitzien. Willen we zover gaan dat we allemaal als kleine zelfstandigen onze kennis veilen via internet? Je ziet bewegingen die daarop lijken. Dat zal zowel werknemer als werkgever veel tijd gaan kosten.
Wat gaat de rol van de OR worden? Een aardige tussenlaag, nu de vakbonden in veel sectoren geen gezag kunnen ontlenen aan hun ledental? Hoe legitimeert die OR zichzelf dan weer? En wat is een organisatie eigenlijk nog, als we straks een baaierd aan verschillende contractrelaties managen? Misschien zullen wel steeds meer mensen voor meerdere bedrijven tegelijk werken. Of doen en passant ook koppelbazen weer hun entree? Hoe kan de overheid middels wetgeving bijdragen aan een goede bedding voor de (r)evolutie? Leuk voer voor Tweede Kamerleden.
Ook in het land van de cao’s zou het moeten gaan om creativiteit en elegantie in het denken over nieuwe oplossingen. De oude wereld komt echt niet meer terug. En het nieuwe evenwicht dat moet gaan ontstaan tussen collectief en individueel, is niet waardevrij.
Ook voorbeelden elders dienen zich niet zomaar aan, omdat we nu eenmaal onze eigen polderhistorie hebben. Duidelijk is wel dat Europa enige harmonisatie node mist, en dat met de Angelsaksische wereld meteen het virus van de grotere sociale ongelijkheid wordt binnengehaald. Het worden spannende tijden.
Misschien kan de ict-sector – die tot zover minder "standaard" heeft ontwikkeld – zich wel een gidsrol aanmeten? Interessante uitdaging voor werkgevers en werknemers.
Elegantie en creativiteit gevraagd voor de ontwikkeling van een nieuw businessmodel voor de relatie tussen individu en onderneming, tussen kennis en …ja wat eigenlijk…, kapitaal?
Trude Maas is werkzaam bij Hay Nederland en daar verantwoordelijk voor de sector ict-dienstverlening. Ze is commissaris bij ABN/Amro en voormalig senator voor de PvdA.
