OPINIE – Ict is de Januskop van de 21ste eeuw: het kijkt zowel naar een toekomst vol beloften als naar een schaduwkant vol risico’s. Digitalisering is op zichzelf geen vloek of zegen; hoe we ermee omgaan, bepaalt naar welke kant de balans doorslaat. Hier ligt een belangrijke taak voor de Europese Commissie en het Nederlandse kabinet.
Digitale technologieën bieden ongekende mogelijkheden. Zo kunnen ai-modellen kanker eerder detecteren dan menselijke artsen, kunnen medicijnen sneller worden ontwikkeld met behulp van simulaties en patroonherkenning en worden drones ingezet om illegale visserij te monitoren. Ook kan met behulp van digitale technologie desinformatie en fake news sneller worden opgespoord om democratieën te beschermen. En Nasa maakt gebruik van data-analyse en satellietbeelden om bosbranden, overstromingen en aardbevingen beter te voorspellen. Kortom: technologie is onmisbaar bij het oplossen van grote, maatschappelijke uitdagingen.
Dit moeten we in goede banen leiden, voor het te laat is
Tegelijkertijd schuilt er een dreiging in diezelfde technologieën: cybercriminaliteit, privacyschendingen, de ontwrichtende impact van ai op de arbeidsmarkten en de macht van Big Tech laten zien dat ict niet alleen kansen, maar ook grote uitdagingen met zich meebrengt. Onze samenleving digitaliseert met grote sprongen en dit moeten we in goede banen leiden, voor het te laat is.
Europese regelgeving
Kaders waarbinnen we technologie willen ontwikkelen en toepassen zijn dus cruciaal, waarbij er voldoende aandacht moet zijn voor ethische, juridische en sociale aspecten. De toeslagenaffaire heeft pijnlijk duidelijk gemaakt hoe belangrijk het is om goed na te denken over het ontwerp en de inzet van algoritmes. Zonder duidelijke Europese regelgeving kunnen grote technologiebedrijven en overheden bovendien technologie inzetten op manieren die schadelijk zijn voor burgers, zoals privacy-schendingen, monopolisering en misbruik van ai.
Ook het aspect duurzaamheid speelt een belangrijke rol. Het trainen van AI-modellen, zoals ChatGPT of beeldherkenningssystemen, kost veel stroom. Uit onderzoek van de Universiteit van Massachusetts blijkt dat het trainen van een groot ai-model evenveel CO₂-uitstoot oplevert als vijf auto’s gedurende hun hele levensduur. Al beweert DeepSeek uit China dat het ook een stuk efficiënter en minder vervuilend kan. Daarnaast moeten de servers in datacenters constant worden gekoeld, wat veel water en energie verbruikt.
In balans?
Tegelijkertijd kan ai helpen bij slimme energienetwerken (smart grids), die vraag en aanbod van elektriciteit beter balanceren, waardoor er minder verspilling is. Daarnaast wordt ai ingezet om gebouwen efficiënter te verwarmen, koelen en verlichten, kan ai helpen bij groene innovatie en klimaatonderzoek en het optimaliseren van verkeersstromen, waardoor het brandstofverbruik en de CO₂-uitstoot vermindert. Tot slot kan ai bedrijven helpen om duurzaam in te kopen, afval te verminderen en beter materialen te recyclen.
Charles Mann schreef in De Tovenaar en de Profeet (2009) over twee grondleggers en hun concurrerende ideeën over een leefbare toekomst op onze planeet. Het boek gaat over de dialectiek tussen de (onheils)profeet die (steeds opnieuw) alarm slaat, waarna de tovenaar het vermeende onheil reduceert, mitigeert, vertraagt, of oplost. Binnen de digitale transitie is er eveneens sprake van twee stromingen, met aan de ene kant de ‘Tech-pessimisten’ (of realisten), met individuen zoals Harari (Nexus, 2024) en Schaaken (The Tech Coup, 2024) en organisaties zoals Waag Society, of het Center for AI Safety. Dit zijn de ‘Profeten’. En aan de andere kant de ‘Tech-optimisten’, inclusief Big Tech, die in dit geval de ‘Tovenaars’ zijn. Beide kennen een waarheid en houden elkaar (dusver) in balans, hoewel dit de laatste jaren steeds meer lijkt te verschuiven.
‘Ict for good’
We zijn nog maar net op weg in 2025, maar duidelijk is dat we op een belangrijk kantelpunt staan. Zo heeft Mark Zuckerberg (Meta) aankondigt te stoppen met zijn fact-checking programma op social media en groeit de macht van Elon Musk, nu hij niet alleen ceo is van een aantal (tech-)bedrijven, maar ook een prominente rol heeft gekregen in de Amerikaanse politiek.
De overheid heeft hier een belangrijke regulerende taak. In Europa maken we goede (wetgevende) stappen, hoewel die vaak sterk wordt afgezwakt door een krachtig lobbycircuit. In Nederland zetten we gericht in op de digitale transitie, maar is meer investering en ondersteuning gewenst, anders loopt Nederland een significante welvaartsstijging mis. Hiervoor waarschuwde TechLeap-vertegenwoordiger Prins Constantijn recent nog. Europese samenwerking is onontbeerlijk. Alleen zo kunnen we de dialectiek in goede banen blijven leiden, waarbij ‘ict for good’ de boventoon voert.
Frits Grotenhuis is directeur Topsector ICT
Wat betreft de ethiek van ICT is de streep in het zand dun en grillig doordat de profeet en de tovenaar mogelijk niet dezelfde nationaliteit hebben. En met een clown die er alles aan doet om twee machten die elkaar in evenwicht proberen te houden tegen elkaar op te zetten is de apocalyptische dreiging compleet.
Klinkt als het evenwicht van de angst omdat zoals Trump laat zien deze angst leidt tot resultaten.
Angst verkoopt zoals we met de onheilsprofeten zien die ook als tovenaar met de pet rondgaan om middels miljarden de opwarming van de aarde met 0,000001 graad te vertragen. Of via meer schulden een geschiedenis herhalen door een abstracte vrijheid in te ruilen voor een fiscale dictatuur.
Wat betreft één ring die alle ringen verbindt in de duisternis hebben we de troost dat vierde wereldoorlog weer met knotsen uitgevochten zal worden.
Goede wetgevende stappen in Europa die sterk worden afgezwakt door een krachtig lobbycircuit gaat om de ‘orange man’ die misschien wel Machiavelli gelezen heeft. Schavuit van Oranje is tovenaar nog profeet als vertegenwoordiger van een lobbycircuit omdat Topsector ICT om de ondemocratische beïnvloeding van de publieke opinie gaat.