Initiatiefnemer Rudy van Belkom: ‘Tweede Kamer moet lange termijn in ogenschouw nemen’
Het Algoritmeregister geeft uitleg aan de toepassing en uitkomst van algoritmen en is bedoeld om het vertrouwen van de burgerij in de overheid te herstellen. Maar daar zijn ook andere scenario’s voor denkbaar. De Toekomst Kamer heeft ze op een rij gezet. Rudy van Belkom hoopt dat de regering dankzij scenario’s zich meer verdiept in de gevolgen van regelgeving op de lange termijn.
Van Belkom is directeur van de Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT) en initiatiefnemer van De Toekomst Kamer, een onafhankelijke denktank van meer dan vijftig overheidsorganisaties, kennisinstituten, marktpartijen en het maatschappelijk middenveld.
‘De bedoeling van de Toekomst Kamer is dat we politici stimuleren besluiten te nemen met inachtneming van de lange termijn’, licht Van Belkom toe. ‘Wij weten maanden tevoren welke onderwerpen worden behandeld in de Kamercommissies omdat die agenda’s openbaar zijn. Dan pikken wij een onderwerp uit en starten een scenariostudie. Dankzij moderne communicatietechnologie kunnen we dat online doen. We hebben experts van verschillend pluimage, dus bekijken we onderwerpen vanuit verschillende invalshoeken. Belangrijk is dat de langetermijn-implicaties van beleidskeuzes op het netvlies komen van landsbestuurders. Bij het aanpakken van complexe maatschappelijke problemen is een langetermijnvisie noodzakelijk. Er zijn immers nu al beleidskeuzes te maken voor onze toekomst. De Toekomst Kamer brengt in kaart tot welke mogelijke toekomstscenario’s deze keuzes kunnen leiden.’
Verontwaardiging
De Toekomst Kamer is 28 maart van start gegaan. Dat het algoritmeregister als onderwerp is gekozen, heeft te maken met de grote maatschappelijk verontwaardiging die uitmondde in het Toeslagenschandaal. En omdat het onderwerp op de agenda stond van de vaste Kamercommissie Digitale Zaken. Daarbij ging het om bespreking van het register dat in 2022 in het leven is geroepen met de vraag om het dit jaar verplicht te gaan stellen. Dat vond Van Belkom een te beperkte kijk op de gang van zaken. We wilden laten zien dat het algoritmeregister slechts één scenario is. Wij hebben drie andere uitgewerkt. Het is aan het landbestuur om een keuze te maken, waarbij wij de politici ervan willen doordringen dat zij een keuze maken en dat er ook andere scenario’s denkbaar zijn.’
Bij de beoordeling van onderwerpen gaat de denktank terug naar de bron. Wat is het probleem en welke mogelijke oplossingen zijn er? ‘We weten nu bijvoorbeeld dat de bouw van waterstoffabrieken in een commissie besproken gaat worden. Dat is een vraagstuk van ruimtelijke ordening. Maar het gaat verder: moeten we een waterstofeconomie gaan ontwikkelen, en hoe dan?’, geeft Van Belkom een voorbeeld.
Dagelijkse omgang
Het algoritmeregister is in het leven geroepen om openheid van zaken te geven over welke algoritmen de overheid gebruikt in de dagelijkse omgang met burgers en bedrijfsleven. Het idee is dat als burgers dat via een website kunnen bekijken de argwaan verdwijnt. Van Belkom verwacht dat deze transparantie niet helpt om het vertrouwen terug te winnen. Uit de Algoritme Vertrouwensmonitor 2023 van KPMG Nederland blijkt dat slechts negen procent van de Nederlanders weet dat het algoritmeregister bestaat. En dat van die groep slechts twaalf procent aangeeft dat dit inderdaad vertrouwenwekkend is. ‘Als je dat weet, dan moet je je inderdaad afvragen of het register aan zijn verwachtingen gaat voldoen. Dat willen wij de Kamer meegeven.’
Van Belkom is in elk geval blij dat Barbara Kathmann, Tweede Kamerlid bij GroenLinks-PvdA en voorzitter van de commissie Digitale Zaken, de inbreng van de Toekomst Kamer op prijs stelt. ‘Bovendien vindt ook zij dat Kamerleden verder moeten kijken dan de vier jaar waarvoor zij zijn gekozen. En ook zij is van mening dat politici meer kennis moeten hebben van digitale kwesties. Een minister Digitale Zaken zou geen overbodige luxe zijn, maar we vinden hierover niks terug in het hoofdlijnenakkoord van PVV, VVD, NSC en BBB’, zegt Van Belkom.
Inzichten ontbreken
Volgens experts ontbreken er cruciale inzichten in het register. Het is namelijk niet duidelijk welke beslis- en rekenregels de overheid hanteert voor het nemen van een algoritmisch besluit. Om te bepalen of een algoritme bijvoorbeeld discrimineert, heb je informatie nodig over de kenmerken waarop burgers worden geselecteerd. Deze gegevens worden nu niet vrijgegeven, omdat dit fraudeurs zou kunnen helpen om het systeem te misleiden. Dit roept de vraag op welke alternatieve scenario’s er voor deze vorm van toezicht mogelijk zijn.
Vier scenario’s
Om het vertrouwen van de burgerij en het bedrijfsleven terug te winnen, is de instelling van een algoritmeregister slechts een van de vier scenario’s die De Toekomst Kamer beschrijft. In elk scenario liggen andere accenten die uiteindelijk consequenties kunnen hebben voor beleidskeuzes. De Toekomst Kamer heeft een kwadrant ingericht met op de horizontale as van systeemgericht naar mensgericht; en op de verticale as van informerend naar regulerend.
- Algoritme Database: registratietool
De Algoritme Database – ofwel het huidige algoritmeregister – bevat enkel informatie over de technische werking van algoritmen die door de overheid worden ingezet. Het is een registratietool: de algoritmen worden bij ingebruikname geregistreerd. De database wordt vooral gebruikt als naslagwerk door journalisten, wetenschappers en studenten. De meeste burgers weten de weg naar de database echter niet te vinden en er wordt nauwelijks gebruik gemaakt van de mogelijkheid om bezwaar te maken. Hoewel de informatie op taalniveau B1 is beschreven blijft het voor veel burgers erg technisch en ingewikkeld. Dit versterkt de digitale kloof en voedt het wantrouwen in algoritmen.
- Algoritme Postbus 51: algoritmechecker
Algoritme Postbus 51 is een informatievoorziening van de overheid om burgers te informeren over de maatschappelijke implicaties van de inzet van algoritmen. Behalve voor een online algoritmechecker kunnen burgers en maatschappelijke organisaties op het platform terecht met vragen over algoritmen. Algoritme Postbus 51 is in ethisch opzicht een black box. Burgers hebben weinig zicht op de technische werking en begrijpen daardoor de risico’s onvoldoende. Het toegenomen vertrouwen in algoritmen kan mogelijk onterecht zijn.
- Algoritme Kadaster: gecontroleerd register
Het Algoritme Kadaster is een rechtsgeldig registratiesysteem voor algoritmen van de overheid, geleid door een onafhankelijke autoriteit die overheden controleert en reguleert. De classificering en indexering van de algoritmen vindt plaats op basis van functionaliteit en toepassing. Alle toepassingen zijn overzichtelijk weergegeven in de AlgoritmeKaart, een landkaart waar eenvoudig te zien is in welke gemeenten het algoritme wordt ingezet. De algoritmen dienen aangemeld te worden voordat deze in gebruik worden genomen. Algoritmen die niet voldoen aan de richtlijnen kunnen worden geweigerd.
- Algoritme Burgerberaad: mandaat bij de burger
Het Algoritme Burgerberaad ziet toe op het gebruik van algoritmen door de overheid. De classificering en indexering van de algoritmen vindt plaats op basis van maatschappelijke implicaties. In Burgerberaden worden de algoritmen onder de loep genomen voordat deze in gebruik worden genomen. Het Burgerberaad heeft mandaat: wanneer het oordeelt dat het algoritme niet voldoet aan de gestelde voorwaarden dan wordt het niet in gebruik genomen. Het Burgerberaad ontwikkelt samen met experts algoritmen die de maatschappelijke implicaties van algoritmen in kaart moeten brengen. Er ontstaat hierdoor een tegenbeweging: steeds meer burgers roepen op tot algoritmevrije besluitvorming.
Keuze
‘Het is aan de politici om een keuze te maken. Wij geven geen advies; we laten alleen zien dat er keuzes mogelijk zijn en dat elke keuze zijn eigen consequenties heeft’, besluit Van Belkom.
Oost-west op X-as van een tweedimensionaal model in een tijd dat stichting opgericht werd keken we naar de zwart-wit beelden van een landing op de maan en ging een verheffing op de Y-as om de opleiding. Eduard Douwes Dekker stelde al dat de modellen de spijs zijn die een ander gegeten heeft want opdeling in kwadranten gaat om een filosofisch loketdenken. Beam me up Scotty in het ‘Sein und Zeit’ van een tweedimensionaal denken in kwadranten want links of rechts had John F. Kennedy in de oprichtingsjaren van een stichting een inspirerende toespraak over de toekomst.
Verlangen naar het onbekende gaat ook niet om anderen te vertellen wat ze moeten doen want het vertrouwen in de gerontocratie is 20 jaar emperisch verloren gegaan doordat de beeldvorming van een generatie voorbij de dijken gaat door zoiets als Internet. De verheffing van een opleiding gaat meer om de rekentoets dan taalniveau B1 in een taalgebied wat onderloopt door een migratie. Van een toekomstkamer naar de echokamer in het maatschappelijke middenveld moeten ze bij de stichting eens de ramen open zetten want de burger voelt zich niet meer gehoord door een institutionele achterkamertjes politiek.