Sinds de verschijning in 2014 van het rapport van de commissie Elias naar ict-falen klinkt de roep om een speciale minister van ICT. Voor het eerst bestaat er een serieus risico dat zo’n minister er ook komt. Laat het alsjeblieft niet gebeuren.
Op 16 april publiceerde de NRC een tekst van de initiatiefgroep ‘Herprogrammeer de Overheid’ met daarin een oproep voor een speciale minister voor Digitale Zaken. Nagenoeg iedereen die begrijpt hoe de overheid functioneert weet dat dit een onzalig idee is, maar toch komt het steeds weer terug. En deze keer zou zo’n minister er zo maar kunnen komen. Het staat bijvoorbeeld in het BBB-partijprogramma. Ik vermoed dat de VVD, waar ze wél snappen hoe de overheid werkt, zo’n post gunt aan iemand uit BBB- of PVV-hoek. En misschien vallen ze bij Omtzigts NSC ook wel voor een minister van ‘ICT Checks & Balances’. Tijd voor een stevige debunk.
Het begin: commissie-Elias
De Tijdelijke commissie ict-projecten bij de overheid, beter bekend als de commissie-Elias, publiceerde in 2014 een lijvig rapport over ict-faalprojecten. Daarin werd voorgesteld om een toezichthouder, het BIT (Bureau ICT-toetsing), in te stellen en die direct onder de minister-president te hangen. Dat idee was gebaseerd op een vergelijkbare constructie in Groot-Brittannië, waar de democratie heel anders is ingericht dan in Nederland. Hier functioneert een premier alleen met optisch schone handen en niet te veel actieve herinneringen. Het BIT-voorstel liet zien dat een toezichthouder op ict-wantoestanden binnen de overheid moeilijk is. Dat vond het toenmalige kabinet ook. De ambtenaren van Binnenlandse Zaken & Koninkrijksrelaties (BZK) schreven dat het idee zelfs in strijd was met de Grondwet, waarin de autonomie van de ministeries is verankerd. (Overigens onzin, volgens deskundigen in mijn omgeving.) Hoe dan ook: no way dat Rutte direct verantwoordelijk zou worden voor een pain in the ***-ict-waakhond.
BIT-affaire
De toezichthouder kwam er, niet onder de premier maar onder het op ict-gebied berucht zwakke ministerie van BZK. In mijn colleges Organisatiekunde had ik geleerd dat toezichthouders vaak disfunctioneren en dan met name omdat er onvermijdelijk sprake is van wederzijdse afhankelijkheid. Bot gezegd: toezichthouder en toezicht-object belanden veelal met elkaar in bed. Voorbeelden legio: Google eens op ‘falend toezicht’ of kijk deze filmscène over de Amerikaanse beurswaakhond. Bij het BIT werd daarop meteen al aangestuurd. Een beslist gekwalificeerde parttime-hoogleraar die had gesolliciteerd naar de functie van BIT-baas kreeg letterlijk te horen dat hij werd gezien als ‘onvoldoende kneedbaar’.
Premier Rutte kwalificeerde Hilhorst en Wanders desgevraagd met de term ‘bot’
Uiteindelijk liep het toch verkeerd met de werving: zowel de BIT-bazin (Cokky Hilhorst) als haar baas, de CIO Rijk (Hans Wanders) waren gerekruteerd van buiten de overheid en gingen samen de ict-misstanden te lijf. Het duurde niet lang voordat ze bruut werden weggewerkt (Podcast-luistertip). Ik heb met diverse betrokkenen gesproken en de beschuldigende vingers wijzen naar minister Ollongren van BZK (D66), haar secretaris-generaal (D66) en de direct voor het BIT verantwoordelijke directeur-generaal (D66) als daders. De vijanden van toezicht op ict zitten dus in de hoek van de partij die zich juist op ict-dossiers profileert. Premier Rutte kwalificeerde Hilhorst en Wanders desgevraagd met de term ‘bot’ en het leek er even op dat het BIT zou worden opgedoekt. Dat kon ook want ‘Elias’ had in het rapport aangegeven dat toezicht niet langer dan vijf à zeven jaar nodig zou zijn; daarna zouden de ambtenaren het wel kunnen. Gelukkig ging de Kamer daar voor liggen en uiteindelijk werd het BIT buiten de overheid geplaatst als Adviescollege Ict Toetsing (AcICT). Zonder dat ik hier wil beweren dat de rapportages van het AcICT nutteloos zijn, zijn ze in elk geval niet meer bedreigend voor de lieve vrede in ambtenarenland. Wat daarbij ook helpt, is dat de nieuwe topvrouw hiervoor een van de hoofdverantwoordelijken was voor een (en door-etterend) ict-schandaal: de PGB-affaire. Niets is beter dan een toezichthouder met boter op haar hoofd. Het BIT-verhaal kan zó in de lesboeken organisatiekunde.
Kamercommissie van Digitale Zaken
Natuurlijk is er naast het BIT/AcICT al sinds jaar en dag een toezichthouder: de Tweede Kamer. Die heeft niet kunnen voorkomen dat ict bij de overheid een drama is en mede daarom is er sinds enkele jaren een Vaste Kamercommissie Digitale zaken. Datgene wat de initiatiefgroep ‘Herprogrammeer de Overheid’, de BBB-partij en veel bezorgde ict’ers willen bestaat dus al in de Kamer. Maar die commissie blijft mijlenver weg van falende ict-projecten bij de ministeries. De reden is eenvoudig. Net als de Kabinetsleden hebben Kamerleden portefeuilles die gekoppeld zijn aan ministeries met ict als onderdeel daarvan. Een al sinds 2013 mislukkend ontsporend PGB-project staat op de agenda van de commissie voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). De Box 3-ict-ellende bij de Belastingdienst valt onder de commissie VWS. De Kamerleden in die commissies zijn overwegend digibeten, dus de overheid komt met van alles weg. Het UWV dat als vanouds grossiert in ontsporende ict-projecten valt onder de commissie voor Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW). Een mooie taak dus voor de commissie Digitale Zaken, behalve dan dat het bij grote fracties een garantie is voor onderling geruzie. En dus wordt de commissie Digitale Zaken bemenst door digibete Kamerleden die uitblinken in brede maatschappelijke visies, TikTok en Habermas.
Minister van Digitale Zaken
Het idee van een minister van ICT is gebaseerd op de gedachte van tegenmacht: een topbestuurder, een ict-tsaar die het laatste woord heeft over veel zoniet alles dat te maken heeft met ict. In Nederland is zoiets totaal ondenkbaar. Het zou uitdraaien op een georganiseerde en permanente stammenstrijd die niet binnenskamers blijft. De ict-minister over wie wordt gedroomd wacht het lot van ex-minister Bruno Bruins (overwerkt) of ex-staatssecretaris Mona Keijzer (eruit gekieperd na zichtbaar meningsverschil). Natuurlijk gaat zoiets niet gebeuren. Een eventuele minister van ict wordt een echte minister van Digitale Zaken, iemand die zich bezig houdt met hoog-niveaubeleidszaken die voor niemand bedreigend zijn. Voor de topvrouw van het getemde BIT/AcICT is dit natuurlijk een droom: minder focus op mislukte projecten en fijn beleidsadviezen helpen opstellen en vrienden maken. Ze schreef meteen een brief aan ex-informateur Plasterk.
De ict-desinteresse regeert
De bij voorbaat hopeloze positie van een minister van ICT wordt nog versterkt door brede maatschappelijke desinteresse in ict-wantoestanden. We accepteren gelaten dat de Belastingdienst jaar-na-jaar verder wegzinkt in een miljarden kostend ict moeras. Een scoop van Trouw waarin wordt onthuld dat de administratie van het UWV zo’n puinhoop is dat ze mensen met een Wajong-uitkering eigenlijk niet aan werk kunnen helpen leidt tot nul ophef in de politiek of in het land. Het permanente PGB-drama noemde ik al. Het Openbaar Ministerie functioneert niet vanwege faal-ict. En zo zijn er legio faalprojecten en wantoestanden waarvan niemand warm of koud wordt. Bottom-line: op echte steun vanuit de Kamer of de burgerij hoeft een minister van ICT die ict-wantoestanden bij andere ministeries te lijf wil gaan niet te rekenen.
Kandidaat-minister
Ik zie eigenlijk maar één voorstander van een echt ict-minister die enigszins concreet wordt over oplossingen: de onvolprezen Bert Hubert. Hij suggereert in zijn blog dat toezicht op ict moet worden vormgegeven analoog aan de manier waarop het ministerie van Financiën greep houdt op de collega ministeries. Hier denkt iemand door, maar onvoldoende. Ambtenaren van Financiën (en Algemene Zaken) beperken zich tot afgesproken financiële kaders. Blijft een geld uitgevend ministerie binnen die kaders dan is het oké. Wat zou het equivalent op ict gebied zijn bij ict uitgaven? Wie doordenkt zal inzien dat het ministerie van minister van ICT tot in de haarvaten van de collega-ministeries zal moeten doordringen, wat evident totaal onwerkbaar is. Huberts analogie met toezicht door Financiën is sympathiek maar houdt geen stand als je het uitwerkt.
Beter idee
Natuurlijk ben ik het eens met de pushers van de minister van ICT dat het zo niet langer kan. Maar verbetering moet niet komen van méér slecht werkend toezicht of een ict-dictator die de troep wel even opruimt. Er is van alles mogelijk om de ontsporingen die we nu normaal vinden tegen te gaan of tenminste eerder te stoppen. Wat nodig is, zijn de ‘checks & balances’ waar Omtzigts partij NSC de mond vol van heeft, maar waar zijn programma als het om ict gaat geen woord over zegt. ‘Opensource, tenzij’ is een bekend voorbeeld, maar kan en moet veel radicaler. Denk ook aan contracten tussen de overheid en ict-leveranciers. Die zijn nagenoeg staatsgeheim en dat is vooral in het belang van de ict-leveranciers en aanbestedende overheden. Of het oude idee van past performance, waarbij erkende faalprojecten minpunten opleveren bij een volgende aanbesteding. Of geef bij een mislukt ict-project de nummer 2 ict-leverancier het recht op een betaalde en openbare projectaudit. Of reken regulier door of ict wel leidt tot meer efficiency. Veel informatieproducten van de overheid kunnen goedkoper met minder ict, zo voorspel ik. En zo zijn er nog vele tientallen vaak eenvoudige maatregelen te bedenken die samen veel meer verschil maken dan een minister van ICT.
Maar om toch realistisch te blijven: in de kern staat of valt beheersing van ict-uitgaven naast openheid ook met belangstelling. En die ontbreekt vergaand. Zo vertelde ik Kamerlid Kees Verhoeven (D66) eens dat een topmanager van Capgemini had gemeld dat er bij mislukte ict-projecten heel vaak wordt geschikt, buiten zicht van de Kamer en de pers. Verhoeven spande zich er voor in dat schikkingen aan de Kamer moeten worden gemeld. Sindsdien gebeurt dat en lezen we jaar na jaar dat er nul schikkingen zijn geweest bij de rijksoverheid (wel daarbuiten). Omdat er na mislukkingen ook zelden rechtszaken worden gevoerd kan ieder Kamerlid op zijn vingers natellen dat er hier iets goed mis is. Je kunt van alles bedenken tegen ict-wantoestanden, maar uiteindelijk is er in een steenrijk land als het onze geen kruid gewassen tegen desinteresse.
Als ik zie hoe die zwakke Alexandra van Huffelen disfunctioneert, dan heb ik weinig fiducie in een minister op dit gebied…
Actieve herinnering aan commissie Elias leert dat het niet alleen kommer en kwel is bij overheid want conclusies over ‘faalmeesters’ die uurtje-factuurtje doormodderen ging vooral om de inhuur. Het houdt niet op, niet vanzelf hebben sommigen een selectief geheugen als we naar bonnetjes kijken want Elias doorbrak het taboe van falen. De ‘faalmeester’ ziet dan ook vooral de splinter in andermans ogen maar niet de balk in eigen ogen want verschil tussen onze consensus poltiek van voldoende kneedbaar en backbenchers die tegenstanders kaltstellen door hele bestekbak van laster in iemands rug duwen gaat om samenwerking.
Wat betreft de organisatiekunde volgens Machiavelli is publiek-private samenwerking (PPS) een mijnenveld door Europese aanbestedingsregels als het gaat om het slechte opdrachtgeversschap van het niet S.M.A.R.T maken van resultaatverplichtingen. Schikken buiten het zicht van de Kamer en de pers heeft een reden als we kijken naar kneedbaar maken van eisen en wensen bij economisch meest voordelige inschrijvingen. Open source, tenzij is dan ook een eis voor de bühne als code open is maar intellectuele eigendom niet overdraagbaar. Door het beheermodel van Looijen blijft het klooien want Elias wees ook op een scheef salarishuis want misschien moet de overheid gewoon stoppen met de inhuur van ICT ondernemers.
opensource tenzij Microsoft een product kan leveren.
Nederland kiest rechts dus weinig kans op stoppen inhuur ICT ondernemers.
Management by tweeting around en desinteresse helpen niet echt mbt resultaatverplichting.
Politiek is natuurlijk zelf een bühne met meer of minder en ijskasten.
Daarom mogen we straks weer met 130 km naar de zwaar beveiligde dodenherdenking. Nu maar hopen dat je geen klimaatactivisten op de snelweg tegenkomt.
Geheel eens met de stelling dat een aparte minister voor ICT de onbestuurbaarheid van de ICT binnen de overheid zal vergroten. Externe screening vooraf brengt het risico met zich mee dat de verantwoordelijkheden verwateren en zal m.i. de problemen niet oplossen. ICT-projecten staan centraal bij het uitvoeren van bijna alle overheidstaken en dus moet de directe lijnverantwoordelijken de volledige verantwoording hebben. Dat daarvoor ’technische kennis’ nodig is is een sprookje. Ik heb, ook bij de overheid, managers ontmoet die zonder technische kennis uitstekend geschikt bleken om de verantwoordelijkheid voor ‘hun’ ICT-projecten te dragen.
Het zou ook helpen als de obsessie met het uitzoeken waarom ICT-projecten mislukken zou verdwijnen. Je leert pas echt iets van geslaagde projecten. En die zijn er ook. Kijk dan bijvoorbeeld welke rol het ‘lijnmanagement’ en de eindgebruikers – de echte gebruikers dus – daarbij hebben mogen spelen.