De Nederlandse industrie, wetenschappers en overheid rusten te veel op hun lauweren. Zelfgenoegzaamheid viert hier hoogtij. Als we niet oppassen, worden we weliswaar gelukkig, maar ook vet en dom.
Peter Wennink, topman van chipmachinefabrikant ASML, waarschuwde hiervoor tijdens de opening van het Academisch Jaar in Eindhoven. Hij vreest dat Nederland, maar eigenlijk heel Europa, bij de grote transities de boot gaat missen. De snelheid van de veranderingen is groter dan menigeen zich realiseert. Wennink maakt zich zorgen over ons verdienvermogen. De uitdagingen waarvoor we staan, gaan verder dan alleen de klimaatverandering.
De ASML-topman is bang dat Europa op een aantal belangrijke gebieden het tempo van de innovaties niet meer kan bijbenen. ‘Bij de digitalisering domineren de grote Amerikaanse techbedrijven. Oost-Azië is leidend op gebied van herwinbare energie, elektrisch rijden en batterijtechniek.’ Wennink vroeg zich af of we wel voldoende beseffen wat dit betekent. Hij gaf meteen het antwoord: over tien à twintig jaar heeft de Chinese auto-industrie de markt voor elektrische voertuigen vast in handen. En Japan heeft de hegemonie bij nieuwe materialen.
Vijf voor twaalf
Volgens Wennink is het vijf voor twaalf. Europa kan nog aanhaken, maar dan moeten bedrijven, universiteiten en overheden zeer nauw gaan samenwerken. Onterecht is volgens hem de vrees dat zo’n innige samenwerking de wetenschappelijke integriteit schaadt. Dat is gewoonweg niet waar, aldus Wennink. Hij pleitte voor de vorming van grote platforms die bevorderen dat al deze partijen de handen ineenslaan. Verder is belangrijk dat wet- en regelgeving geen rem meer vormen en dat financiële prikkels worden gegeven.
Groot probleem is dat de politiek is versnipperd. Den Haag zoekt het in wat Wennink noemt ‘puntoplossingen’ die het in de media goed doen. Hij mist een langetermijnvisie en focus. Hoe anders gaat het toe in Oost-Azië. Wennink was onlangs in Zuid-Korea waar hij een uur sprak met de premier van dat land. Die zei dat Zuid-Korea er alles voor over heeft om hét centrum van de hele wereld te worden op gebied van halfgeleiders. Het streven is het totale ecosysteem in handen te krijgen. President Yoon Suk-yeol somde vervolgens hele productportfolio van ASML op.
Wennink: ‘Moet je eens voorstellen dat onze premier dat doet. Zoiets is gewoonweg onbestaanbaar.’ De regering in Seoel heeft innovatie als hoogste doel. Maar in Den Haag hapert het beleid mede omdat ministeries verkokerd zijn en in silo’s opereren. ‘We moeten ook af van het industriebeleid. Laten we het hebben over innovatiebeleid.’ Wennink noemde ook de industrie zelfvoldaan, terwijl die net zo verantwoordelijk is als de overheid en wetenschap.
Opening Academisch Jaar
Op de Tilburg University opende demissionair staatssecretaris Alexandra van Huffelen (Digitalisering) het Academisch Jaar. Ze sprak over de kansen en risico’s van artificiële intelligentie (ai) en kondigde aan de grote technologiebedrijven, ook wel Big Tech genaamd, te gaan temmen. Hoewel Nederland volgens haar meer grip weet te krijgen op het ‘veelkoppige monster’ van de ‘gewone ai’, dient zich met de komst van generatieve ai een uitdaging aan die ‘oneindig veel groter’ is. Deze technologie creëert eigen content, bijvoorbeeld de teksten van ChatGPT. Van Huffelen: ‘Daar moeten we bliksemsnel en grootschalig actie op ondernemen.’ Ze pleitte voor een gecoördineerde aanpak vanuit de Verenigde Naties. Van Huffelen denkt dat Nederland de aangewezen vestigingsplaats is voor een internationaal centrum dat het onderzoeken, testen en reguleren van ai op zich neemt.
‘Als we niet met deze risico’s aan de slag gaan, onderwerpen we ons moedwillig aan een gezelschap van een stuk of vier, vijf witte mannen, die oprecht lijken te denken dat hun miljarden bewijzen dat zij weten wat goed is voor de wereld. De Big Tech-bedrijven willen namelijk dat de regulering aan hen wordt overgelaten, en dan bepalen zij wie welke informatie tot zich krijgt.’
De D66-politica ging voorbij aan het feit dat de ceo’s van Alphabet/Google, Microsoft en IBM van Indiase afkomst zijn en niet bepaald als ‘witte mannen’ zijn te kwalificeren.
Deels eens. Holistisch denken zit niet in het bloed van Europa. Daarvoor kijken we te veel naar de eigen markten (lidstaten). Zolang Europa niet een staat is, zal dit zo blijven. Het voorbeeld van Zuid-Korea vind ik een boeiende. Daar wordt eigenlijk de overheid geleid of werd geleid door drie conglomeraten (chaebol): Samsung en LG en het vroegere Daewo (failliet). Persoonlijk ben ik geen voorstander van landen waar het bedrijfsleven de dienst uitmaakt. Per definitie is het bedrijfsleven maar in een ding geïnteresseerd: winstmaximalisatie. Laten we elkaar daarin geen mietje noemen. We zien in de hele wereld dat bestaansrecht een steeds groter probleem wordt (met alle gevolgen van dien). Daarin is het marktdenken in gebieden waar er eigenlijk volgens Keyniaanse begrippen helemaal geen markt is (omdat je geen keuze hebt om het product of dienst niet te af te nemen) compleet doorgeschoten en dus niet werkt: zorg, onderwijs, openbaar vervoer, veiligheid, etc…..
Een lichtend voorbeeld van een samenwerking op landsniveau in de jaren 80 is Finland, waarbij het bedrijfsleven, het onderwijs en de politiek de handen ineengeslagen hebben en dat heeft veel succes opgeleverd. Zoiets zou ik nog kunnen omarmen, maar de problemen in onze samenleving zijn op dit moment van een dusdanige omvang en hebben zoveel met elkaar te maken, dat je het alleen in de samenwerking niet gaat redden. We zullen ook eerlijk moeten zijn, dat iedereen, last gaat krijgen van de optimale oplossingsmix die daaruit komt. Een tweede nadeel, het gaat niet in 4 jaar (politieke cadans) lukken. De problemen zijn in tientallen jaren ontstaan: de illusie dat dit in ene paar jaar is opgelost is naief. O ja, een one-size-fits-all oplossing is het zeker niet.
Het militair industrieel complex in Amerika had in de jaren na de oorlog uitdrukkelijk de overheid voortdurend als opdrachtgever. En daarmee hadden ze ook de regie. Onze politiek denkt dat het met een wenselijke eigen versie (samenwerking universiteiten/bedrijfsleven) ook wel goed komt. Bij trias politica is essentieel dat het volk recht spreekt. Ons versie is ook heel goed, misschien zelfs wel beter. Wishful thinking. Het werkt niet. Fantastisch dat ASML i.c. Peter Wennink zich uitspreekt. Daar maakt ie geen vrienden mee maar hij doet het wel. überhaupt een fenomeen, dat ASML. Maar daar zijn we het gelukkig allemaal vermoedelijk wel over eens. Die hele regio laat met ASML voorop steeds weer zien dat er in NL toch nog steeds dingen mogelijk zijn.
Peter Wennink heeft gelijk dat je ontwikkelingen in hun verband moet bekijken en meer aan langetermijnplanning moet doen. Langetermijnplanning zien we in Nederland niet veel. Dat gaat dan mis, denk aan defensie, volkshuisvesting en energievoorziening, et cetera. Vandaag goedkoop niks doen of uitbesteden, kan morgen duurkoop zijn en overmorgen sterke afhankelijkheid en ernstige volatiliteit opleveren. Het beleid voor kustverdediging en andere waterkeringen, is één van de uitzonderingen waar standaard vooruit gedacht wordt.
Peter Wennink heeft ongelijk dat innige samenwerking de wetenschappelijke integriteit niet gauw zal schaden. Universiteiten, TNO, NVWA, et cetera, hebben vaak laten zien voor druk zeer ontvankelijk te zijn. De overheid zorgt immers voor perverse prikkels, omdat de instanties van de politiek meer moet leveren, dan waarvoor ze betaald worden.
Daarbij komt dat het ministeries van Economische Zaken en Landbouw & Visserij veel verborgen regelingen en subsidiepotjes hebben voor vooral grote bedrijven. Zo wordt op verzoek van grote partijen in het verborgene geld rondgepompt ten koste van kleine bedrijven, natuur, enz. De subsidies en belastingkortingen op fossiele brandstoffen bleken deze week niet 4,5 of 17, maar zo’n 37 miljard euro per jaar te zijn. En economische Zaken zou dat niet hebben geweten? Bij de gaswinning heeft Economische Zaken de boel ook al decennia belazerd. Ik ben niet tegen winning, maar wel tegen het lasten doorschuiven naar de lokale burgers en bedrijven omdat we hierdoor uiteindelijk gas onbenut laten en dus meer importeren als LNG, wat extra energie kost en meer CO2 oplevert. En dan hebben we het nog niet over extra kolenverbranding. Landbouw & Visserij dat ook voor Natuur verantwoordelijk is, verklaart deze week niet te hebben geweten dat veel subsidies voor intensieve landbouw slecht voor de natuur zijn, zodat ze weer een beetje gecompenseerd moeten worden met natuursubsidies. Ook daar weten ze niet wat ze doen?
Ben het met Atilla Vigh en Rob Koelmans eens, dat we als land uiteindelijk veel verder komen als we meer open en open minded zijn. Samenwerking is belangrijk, dat laat ASML zien; was de rest van het oude Philips maar zo slim geleid. Natuurlijk moeten en zullen we het anders doen dan in landen met een oligarchie, autocratie of dictatuur en geen vrije pers. Politici en CEO’s van Nederland moeten leren dat openheid geen probleem hoeft te zijn. Je moet een goed verhaal hebben en aantonen dat lange termijn samenwerking een goede investering is. Dan krijg je veel voor elkaar, net als bij de waterkering. Daarbij zijn ook grote fouten gemaakt, zoals de veronachtzaming van waterkwaliteit en visserijbelangen, maar is vooral veel progressie bereikt.