De absoluut meest prominente megatrend is de steeds dunner wordende scheidslijn tussen de fysieke en digitale wereld. Het verschil vervaagt tussen wat mensen doen en wat software kan. Systemen kunnen bijvoorbeeld autonoom taken uitvoeren waarbij vaardigheden nodig zijn die tot voor kort behoorden tot het exclusieve domein van de mens. Software dringt nu zelfs door tot gebieden waarvan lange tijd werd gedacht dat die onbereikbaar waren, zoals creativiteit. En we staan op het punt om de volledig gedigitaliseerde wereld te betreden, de metaverse.
Tech-expert Jarno Duursma ziet niet alleen een golf van systemen op ons afkomen die iets autonooms kunnen doen met inachtneming van hun omgeving, maar ook software die in staat is nieuwe ideeën, nieuwe invalshoeken te genereren. De onafhankelijke tech-expert geldt als een van de voornaamste sprekers tijdens het aanstaande TBX-evenement op 2 en 3 november in Jaarbeurs in Utrecht. Hier een voorproefje van zijn keynote over de versmelting tussen de digitale en fysieke wereld.
Duursma, auteur van een handvol boeken over digitalisering, ziet overal creatieve software ontstaan. Die gaat veel verder dan procesoptimalisatie. Hij vindt deze digitale trend veel interessanter dan bijvoorbeeld optimalisatie van de cloud of de zoveelste verbetering in Microsoft365.
De tech-publicist ziet autonoom werkende systemen als een technologische ontwikkeling die veel impact gaat krijgen op bedrijven en de hele samenleving. Hij waarschuwt de kwalitatieve opkomst van artificial intelligence (ai), software die veel zaken slimmer aanpakt, niet te onderschatten. Duursma staat in die opvatting niet alleen. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) noemde ai al een systeemtechnologie die overal om de hoek komt kijken.
Generatieve software
Duursma ziet snelle vooruitgang in ai, waarbij de scheidslijn tussen mens en machine dus steeds dunner wordt. ‘Dit soort software kan inmiddels al heel goed kijken, luisteren en spreken. Ook het begrijpend lezen en het schrijven van uitgebreide documenten gaat ai-systemen steeds beter af. Stemmen zijn al met verbluffend resultaat te klonen. Een deep fake avatar is in staat online een presentatie te geven zonder dat er een mens aan te pas komt.’ Duursma maakte met dergelijke software een look-a-like die nauwelijks van hem zelf valt te onderscheiden. Ruim een jaar geleden slaagde hij er ook in zijn eigen stem bedrieglijk goed te klonen. Wie de tech-expert niet goed kent, zou in verwarring kunnen raken. Het moment is nabij dat iedereen met een computer dat in een handomdraai kan doen, zo valt uit zijn betoog af te leiden.
‘Generatieve software maakt een snelle opmars. Dat zijn softwaresystemen die iets kunnen genereren, zoals afbeeldingen, video, teksten, muziek of computercode. Ze kunnen iets maken wat nog niet bestaat. Vaak worden ze aangestuurd door natuurlijke taal, waarmee het voor iedereen makkelijk te gebruiken is. Text-to-image, text-to-video, text-to-code, text-to-voice, noem maar op. Een grote sprong voorwaarts in onze creativiteit. Software wordt echt onze creatieve assistent, een oneindige ideeënmachine.’
Onterechte aanname
Voor de ouderen onder ons moet dit een schok zijn. Decennia lang werd immers gedacht dat de software nooit de menselijke creativiteit kan vervangen. Nu blijkt dit een volkomen onterechte aanname te zijn. Duursma voorspelde al drie jaar geleden in een lijvig rapport dat machines verbeeldingskracht zouden krijgen. ‘Inmiddels zijn er zoveel data beschikbaar dat software wel degelijk prikkelende ideeën kan voortbrengen. Deze zijn vaak van redelijke kwaliteit en kunnen soms zelfs geniaal zijn.’
Denk niet dat deze ontwikkelingen voorlopig alleen binnen de muren van labs blijven. Duursma ziet in de nabije toekomst digitale reclames op maat van de doelgroep worden gesneden. Text-to-voice maakt het mogelijk potentiële klanten te benaderen op de manier die bij hen past. ‘Maarten van Rossem of Jort Kelder zouden bijvoorbeeld hun deepfake-stem kunnen uitlenen voor reclamespots. Of je zou hun stemmen kunnen gebruiken voor het voorlezen uit kinderboeken. Synthetische media kunnen snel gemeengoed worden.’
Ultieme eindresultaat
De volgende stap is de overgang naar de virtuele wereld, een universum waarbij de scheidslijn tussen de fysieke en digitale wereld nóg meer vervaagt. De virtuele wereld als het ultieme eindresultaat van onze gedigitaliseerde leefwereld en menselijke verschijning. Tijdens TBX gaat Duursma dieper in op de vraag wat er zou gebeuren als de hele wereld uit computercode gaat bestaan.
De drempels voor toetreding tot die virtuele wereld worden steeds lager. De metaverse wordt, hoe die er ook gaat uitzien, zeker 3d. Sowieso verschuift de digitale wereld van het platte internet naar een driedimensionaal internet. ‘In die 3d-wereld bewegen mensen zich als avatar. We zijn daarin aanwezig als digitale versies van ons zelf. De scheidslijn tussen wie wij zijn als fysieke en gedigitaliseerde verschijning is dan echt verdampt. De vraag is wat dit doet met jou als persoon wanneer je twee uur per dag in de metaverse bent? Heeft dit impact op iemands fysieke zijn of fysieke lijf? Is het goed voor iemands mentale gezondheid? En wat betekent het als we meerdere digitale identiteiten gaan aannemen, dus als verschillende avatars de virtuele wereld ingaan?’
Keynote TBX 2022: When the world is generated by code
Jarno Duursma geeft op 2 november om 10.05 uur een impactsessie op TBX over onze toekomstige wereld die zich zal ontwikkelen op basis van software. Deze keynote vindt plaats op de Impact Stage. Er direct achteraan is Duursma beschikbaar voor een twintig minuten durende fire side chat binnen het thema ‘feel the impact’. Registreer gratis voor TBX en bezoek de keynote en de fire side chat van Duursma.
Eigen opperwezen scheppen
De gebruiker van de metaverse kan straks ook zijn eigen virtuele omgeving kiezen. Generatieve software gaat in de toekomst het mogelijk maken dat je met stemcommando’s je virtuele wereld kunt laten vormgeven. Duursma: ‘De een zal de voorkeur geven aan het zich begeven in een rustige bosrijke omgeving, de ander ziet zichzelf liever geplaatst in een moderne Aziatische stad met veel verkeerslawaai op de achtergrond. Gebruikers kunnen zichzelf uitdossen in de stijl van de seventies, dan wel kleding uit de Middeleeuwen aantrekken.
De mens zal als een soort opperwezen zijn eigen 3d-wereld kunnen scheppen. Alles kan geheel naar eigen wens worden vormgegeven met behulp van generatieve ai-software. Wie dat wenst kan zelfs in de virtuele wereld terugkeren naar het verleden, bijvoorbeeld diens jeugdjaren. Door ai-software beelden van vroeger op te laten roepen zou je bijvoorbeeld beter trauma’s kunnen verwerken.’
Duursma staat bekend als een optimistische trendwatcher die de realiteit en het menselijke aspect niet uit het oog verliest. Waar sommige van zijn collega’s nog wel eens doordraven, blijft hij met beide benen op de grond staan. Wat dat betreft is zijn Groningse afkomst nog altijd goed zichtbaar. Bovendien is hij niet gebonden aan een consultancybedrijf dat trends aangrijpt om maar zoveel mogelijk dure strategische sessies te kunnen verkopen. Hij heeft geen enkel financieel gewin bij het opblazen van technologietrends. Zijn verdienmodel bestaat uitsluitend uit het schrijven van boeken en het geven van presentaties.
Vaker in metaverse
Zeker als het gaat om de metaverse valt op tot welke astronomische hoogten de hype is opgeschroefd. Duursma is kritisch op de recente prognoses voor de groei van de metaverse. McKinsey deed onlangs een uitvoerig onderzoek naar de potentie van de metaverse en concludeerde dat in 2030 hierin 5.000 miljard dollar (5 biljoen dollar) omgaat. Dat is meer dan de omvang van de hele Japanse economie, op die van de VS en China na de grootste ter wereld. KPMG denkt dat we over een jaar of acht meer tijd in de metaverse doorbrengen dan in de fysieke wereld. Mensen gaan solliciteren, de kost verdienen, vrienden ontmoeten, winkelen en zelfs trouwen met behulp van de virtuele mogelijkheden van de metaverse, aldus KPMG. Jensen Huang, topman van grafische chipfabrikant Nvidia, voorspelt zelfs dat op den duur in de metaverse meer geld omgaat dan in de fysieke wereld.
Aan Duursma de vraag of deze prognoses enig realisme vertonen. Gaan mensen zich werkelijk zo massaal onderdompelen in zo’n 3d-wereld waar alles met elkaar verbonden is? Duursma wijst erop dat sommige bedrijven financieel gewin kunnen halen uit het opblazen van technologietrends. Investeerders raken enthousiast als bedrijven actief worden in de metaverse of grootse plannen in die richting ontvouwen. Duursma: ‘Ook gratis pr speelt een rol. Bedrijven weten dat hun initiatieven worden opgepikt door technologieblogs wanneer ze ook maar iets doen in de metaverse.’
Menselijke aspect
Het ongebreidelde optimisme vloeit volgens Duursma ook voort uit de verkeerde veronderstelling dat als iets technisch mogelijk wordt mensen het ook gaan gebruiken. ‘Technici hebben vaak geen oog voor zaken die onzichtbaar zijn, de gevoelsmatige component. Het menselijke aspect wordt nog wel eens over het hoofd gezien. Tijdens de pandemie gebeurde hetzelfde. Alom werd geroepen dat alles online ging. Zo ook online presentaties. Op één online lezing na zijn al mijn presentaties sinds april weer fysiek. Mensen willen graag bij elkaar zitten, ideeën uitwisselen, contact maken en na afloop gezellig wat drinken.’
Andere voorbeelden: ‘In sommige ziekenhuizen moet je wel langs drie zuilen voordat je een dokter ziet. Het inchecken bij mensen van vlees en bloed is ook bevorderend voor je fysieke en mentale welbevinden. Bij werving en selectie van personeel krijgt technologie ook steeds meer de overhand. Het menselijke aspect wordt eruit gefilterd. Als je een sollicitant fysiek ziet, krijg je echter veel sneller een idee hoe die straks op kantoor gaat functioneren.’ Duursma waarschuwt ervoor niet alles in handen van technologie te leggen.
Oriënteren op mogelijkheden
Deze relativeringen willen niet zeggen dat je je niet hoeft voor te bereiden op de metaverse en alle technologie daar omheen. De trend naar virtuele werelden is volgens Duursma echter onmiskenbaar. ‘Bedrijven doen er zeker verstandig aan zich oriënteren op de mogelijkheden. Waar hebben we ‘t over? Hoe ziet de extended reality er straks uit? Wat gaat de digitale virtuele wereld voor mijn business betekenen? Wat doen andere bedrijven? Hebben die inspirerende use cases? Kan ik het als ondernemer ook ergens voor gebruiken? Lost de metaverse überhaupt een probleem op wat ik heb?’ Het kan geen kwaad alvast zulke vragen te stellen.
Volgens Duursma moeten we ons ook realiseren dat technologie de mens kan veranderen. ‘We hebben de smartphone gemaakt.’ Maar andersom geldt dat ook. ‘De smartphone heeft ons ook vervormd. Bij de metaverse staat hetzelfde te gebeuren. Deze ontwikkeling gaat de mens ook beïnvloeden. Daar moeten we ons van bewust zijn. Zoals wij de metaverse gaan maken, zo zal de metaverse ons ook vormen. Online werelden zijn vaak een bron van negativiteit geweest. Niet alleen worden mensen daar lastig gevallen, ook is het een bron van ‘surveillance-kapitalisme’, dat bedrijven onze biometrische data oogsten om ons te manipuleren met advertenties. Laten we ons nu als mensen afvragen wat we willen behouden wanneer de metaverse volwassen is. Welke menselijke zaken mogen dan niet verdwenen zijn? We moeten zeer scherp zijn op deze ontwikkeling. Laten we niet te gemakzuchtig zijn en alles in handen van de technologie leggen. Als iemand jarig is, sturen we tegenwoordig in plaats van een kaartje een WhatsApp-berichtje. Alles gebeurt zo langzamerhand digitaal. Maar het is de vraag wat het beste gevoel geeft voor het individu en het collectief.’
Onbedoelde consequenties
Als voorbeeld wijst Duursma op Spotify, dat de structuur van liedjes heeft veranderd. ‘Wanneer je als luisteraar de eerste dertig seconden van een liedje luistert, krijgt de artiest betaald. Eerder niet. Voor muzikanten is het dus van belang om die eerste dertig seconden interessant te maken en dat doen ze door het liedje te beginnen met het refrein. Het intro, zoals we dat gewend zijn, is daarmee steeds meer verleden tijd. Over dit soort onbedoelde consequenties wordt door technologieliefhebbers vaak onvoldoende nagedacht. Waardevolle zaken kunnen hierdoor verdwijnen. Alles draait om geld. Investeringen in nieuwe technologie moeten zo snel mogelijk worden terugverdiend. De commercie staat daarom voorop. De metaverse gaat zeker zijn invloed krijgen op zaken als entertainment, sport en retail. Maar we moeten de donkere kanten niet uit het oog verliezen, en de mens centraal stellen’, zo besluit Duursma.
(Dit artikel staat ook in Computable-magazine #05/06-22.)
