Nederland kan lessen trekken uit Deens toeslagenstelsel

Een volgend kabinet moet het toeslagenstelsel hervormen en het vertrouwen van burgers in de digitale overheid herwinnen. Inspiratie kan het opdoen in Scandinavië. De it-strategie van Denemarken – gekenmerkt door wendbaarheid, schaalbaarheid en een sociaal gezicht – heeft van het land een mondiale digitale koploper gemaakt.

Het toeslagenschandaal is een zwarte pagina in de Nederlandse geschiedenis. Duizenden ouders werden ten onrechte als fraudeurs aangemerkt en gedwongen om grote bedragen aan de overheid terug te betalen. In sommige gevallen werd het leven van gezinnen volledig geruïneerd. Nederland reageerde geschokt op de hartverscheurende verhalen over ouders die uit hun huizen moesten, gebroken huwelijken en financiële rampspoed. 

Het Nederlandse kabinet heeft plechtig beloofd dat een dergelijke tragedie nooit meer mag plaatsvinden en heeft een hervorming van het toeslagensysteem aangekondigd, met de toeslag voor kinderopvang als topprioriteit. Een complex proces, maar veel tijd heeft de overheid niet. Een blik op mijn thuisland Denemarken biedt wellicht aanknopingspunten om een vliegende start te maken.

Koppositie

Aangedreven door slimme technologie heeft de Deense verzorgingsstaat in de afgelopen jaren een unieke en snelle digitale transformatie doorgemaakt, waardoor het land nu internationaal vooroploopt in het digitaliseren van overheidsdiensten. In 2018 maakte Denemarken een plotselinge reuzensprong op de E-Government Survey van de Verenigde Naties; van de negende plaats naar de koppositie. Opvallend was dat dit snelle proces gepaard ging met een groeiend vertrouwen van burgers in publieke instituties.

Goede publiek-private samenwerking zorgt ervoor dat Denemarken beschikt over gebruiksvriendelijke digitale overheidsdiensten van wereldklasse. Centraal staat de succesvolle implementatie van schaalbare, flexibele systemen die onder andere automatische, stipte, veilige en correcte uitbetaling van kinderopvangtoeslagen in het hele land mogelijk maken.

De transitie naar dit soort systemen heeft doorgaans flink wat voeten in de aarde. Het implementatieproces van publieke digitaliseringsprojecten verloopt vaak genoeg chaotisch en forse tijds- en kostenoverschrijdingen zijn eerder regel dan uitzondering. Soms wordt een project zelfs voortijdig gestopt. Dit is niet alleen een probleem in Denemarken, maar over de hele wereld. Als je kijkt naar de slagingspercentages in Europa en de VS, dan is twee derde van de publieke digitaliseringsprojecten te laat opgeleverd of zelfs helemaal niet geslaagd dan wel voortijdig afgebroken. Toch hebben we deze trend in Denemarken weten om te buigen. In de afgelopen 24 maanden zijn vier van de vijf publieke it-projecten binnen de tijd en binnen het budget afgerond.

Rigide

De beslissing van de Deense overheid om dure en rigide legacy-systemen af te zweren en over te schakelen op een govtech-model was de sleutel naar dit succes. Dit moedige besluit tekent de omslag die in de afgelopen jaren in Denemarken heeft plaatsgevonden in het benaderen van publieke it-projecten. De Deense publieke sector onderkent dat meer wendbare systemen en ontwikkelmodellen onmisbaar zijn om een snel veranderende wereld te kunnen bedienen. Het wil zich bevrijden van snel verouderende lock-in-modellen en geeft de voorkeur aan volledige toegang tot broncodes en het kunnen opzetten van een systeem met meerdere aanbieders, als de situatie daarom vraagt. In Denemarken heeft dit goed gewerkt. We zijn erin geslaagd om nieuwe en goed werkende systemen op te bouwen voor sociale overheidsuitbetalingen, zoals staatspensioenen en allerlei toeslagen.

De E-Government Survey 2018 benadrukte bovendien dat Denemarken een balans weet te vinden tussen het benutten van de kansen die it-oplossingen bieden aan de ene kant en het op individueel niveau goed helpen van burgers aan de andere kant. Want als je om wat voor reden dan ook niet goed in staat bent om met digitale systemen te werken, dan kan je ook via een andere manier met de Deense overheid communiceren, bijvoorbeeld ouderwets via de briefpost of door het bezoeken van een burgerservicecenter die verspreid door het land zitten.

Minder risico

Een belangrijke les uit de kindertoeslagaffaire in Nederland is dat we door een nieuwe lens moeten kijken naar publieke it-projecten. Het gaat niet alleen om de gebruikte technologie of het implementatieproces, maar ook om de onderliggende filosofie. Het doel moet zijn om it-systemen te laten werken voor mensen in plaats van tegen ze. En de focus moet liggen op praktische oplossingen en de menselijke kant van technologie. Projectmatiger, flexibeler, minder complex en met minder risico.

Auteur: André Rogaczewski, ceo Netcompany