Nederland, een land zonder doel

In coronatijd staat alles in een negatiever daglicht, maar nog niet zo lang geleden waren we in Nederland tamelijk in onze nopjes met onszelf. We hadden het voor elkaar, dachten we. In alle vergelijkende-waren-lijstjes stonden we als land steevast bovenaan, of in de top vijf. Hadden we nog iets te wensen?

Premier Kok had eind jaren negentig van de vorige eeuw al de ideologische veren van de sociaaldemocratie van zich afgeschud. Premier Rutte deed bijna vijftien jaar later in de H.J. Schoo-lezing maar meteen álle vergezichten in de ban: ‘Visie is als een olifant die het uitzicht belemmert’. Hij voegde daar later desgevraagd aan toe: ‘Wie visie zoekt, moet naar de oogarts’.

Die schijnbare ban op visie, op een hoger doel in onze politiek komt niet uit het niets. De westerse maatschappij is wat dat betreft al een tijdje de weg kwijt. Waar we in de twintigste eeuw een teveel aan ideologieën hadden (kapitalisme, communisme en nazisme) die elkaar heftig bevochten, hebben we nu na het inzakken van het communisme vrijwel niks meer over. En waar het kapitalisme voor het grootste deel van zijn bestaan een prima manier was, om een maatschappij in te richten – de minst slechte tot nu toe, volgens de filosofisch ingestelde kenners – maakte Milton Friedman daar met zijn rabiate leerstellingen in de jaren zeventig een einde aan.

Aanrommelen

Waartoe zijn we op aarde? Waartoe is een bedrijf op aarde? Volgens Friedman was het simpel: winst maken voor de eigenaren. Dat klinkt bij iedereen nu best normaal in de oren maar in de tijd dat Friedman zijn ideeën poneerde, waren vrijwel alle bedrijven maatschappelijk verantwoorde ondernemingen die zichzelf een veel breder takenpakket toe-eigenden. Phillips bijvoorbeeld had een trits van zelfgekozen verantwoordelijkheden op sociaal en cultureel vlak. Van behuizing van de werknemers en studiegeld via het Van der Willigen Fonds voor de kinderen van werknemers tot een voetbalclub. Philips is nu ook om. Vier jaar geleden stopte het bedrijf als shirtsponsor van zijn eigen Philips Sport Vereniging (PSV). Friedman kreeg navolging in Reagan en Thatcher waarna de rest van het Westen volgde.

Qua richting rommelen we maar wat. Met dat winst maken zijn we tevreden, want het geeft ons welvaart en vermaak (brood en spelen). Dat in de marge het perverse Milton-Friedman-kapitalisme via de op alleen winst gerichte sociale-media-algoritmes onze samenleving uitholt met lullige nepnieuws-filmpjes die ons aan het YouTube-infuus moeten houden en aanzetten tot kopen, is een ander verhaal. We dansen op de maten van het orkestje op de Titanic die recht op de ijsberg afvaart. Misschien heeft de aanvaring al plaatsgevonden.

Stip op de horizon

Nederland is koploper doelloosheid. Europa worstelt met de onhoudbare financiële scheefgroei tussen het spaarzame noorden en ‘geld-moet-rollen’-zuiden. De VS hebben binnenkort (goddank) een andere president, maar reken er maar niet op dat er in de aanpak van Biden wat betreft ‘bringing American jobs back’ veel zal veranderen. ‘Eigen land eerst’ blijft daar de visie. Rusland doet met Poetin verwoede pogingen om de wereldmacht te worden, die het als de USSR of het tsarenrijk ooit was, maar China is natuurlijk koploper plannen maken.

Peking heeft echt een langetermijnvisie en werkt standvastig toe naar een welvaartsverhoging van de ruim een miljard inwoners, het technologisch en militair een wereldmacht zijn en het heersen in het ‘Chinese Rijk’. En in hun doelen zijn de Chinezen extreem adaptief.

Als land komt Nederland natuurlijk ergens anders vandaan. Ooit hadden we visie. Handeldrijven was ons devies en daar zijn we extreem groot mee geworden en eeuwenlang groot mee geweest. Natuurlijk ging dat niet altijd even netjes en zijn er zwarte bladzijden geschreven waar we ons voor moeten schamen. Maar we hadden een duidelijk doel. Er was een stip op de horizon en ver daar voorbij en we wisten waar we als land heen wilde. Er werd een enorme logistiek opgezet, voornamelijk om specerijen naar Europa te halen. En in onze tolerante Republiek prevaleerde de handelsgeest, die in de eeuwen daarna langzaam door de potverterende Jan Salie-geest werd overwoekerd.

Rafelranden

Zonder doel, zonder visie komen we nergens. Het draait niet om geld, niet om alleen winst maken. Friedman heeft de plank flink misgeslagen. We moeten onze bedrijven opnieuw gaan definiëren (reinventing enterprise) en deels mogen we de teruggrijpen op de verantwoordelijkheden zoals de we die in het verleden kenden. We moeten van een welvaartseconomie naar een welzijnseconomie. De marktwerking is op veel plekken een lachertje gebleken, waar duurbetaalde managers in bullshit-banen een hoop ingewikkeld lopen te doen.

Gelukkig komt de politiek er tegenwoordig al langzaam van terug. Zelfs het nieuwe verkiezingsprogramma van de VVD, de voormalige voorvechters van de marktwerking vinden het wel welletjes. De overheid moet de ‘rafelranden van het kapitalisme actief bijschaven’, vindt de partij van Rutte. ‘In plaats van de overheid te verkleinen, zal de komende tijd juist een sterke actieve overheid nodig zijn om ons te beschermen en onze economie en samenleving eerlijk en gezond te houden’, schrijft de partij. Misschien werkt de premier nu wél stiekem aan een visie.

Dit artikel staat ook in Computable-magazine #01/2021.