De misstanden bij de Belastingdienst blijken niet te zijn beperkt tot de divisie Toeslagen maar lijken nu de hele Belastingdienst te hebben besmet. Het is de hoogste tijd om kritisch te kijken naar de rol daarbij van de ict. Het kan goed zijn dat onder het machtsmisbruik dat nu wordt onderzocht de nieuwe ict ligt die enkele jaren geleden is ingevoerd.
Al lange tijd is de Belastingdienst in opspraak door misstanden bij de Divisie Toeslagen. Bijna iedereen zal de zaak kennen, maar in een notendop gaat het erom dat controleurs van de Belastingdienst onschuldige ontvangers van kinderopvangtoeslag financieel kapot hebben gemaakt. Er lijkt sprake te zijn van machtsmisbruik door de overheid op ongekende schaal. Wat het nog erger maakt is dat de Belastingdienst zich speciaal heeft gericht op allochtonen die het niet breed hebben. De wantoestanden lijken dus ook een racistische component te hebben.
Dat er een ict-aspect aan het machtsmisbruikschandaal zit spreekt voor zich. De journalisten van Trouw en RTL Nieuws die het schandaal aan het licht hebben gebracht, belden mij daarover in mei 2019. Het ging hun met name over het selecteren van mensen met een tweede nationaliteit. Ik vertelde ze dat ze bij de Belastingdienst beschikken over een complete kopie van de Basisregistratie Personen en dus kunnen filteren op dubbele nationaliteit. Maar de vraag was (en is) natuurlijk of dat ook is gebeurd. Ik mailde de journalisten nadien onder meer het volgende:
“Ook als je niet expliciet filtert op nationaliteit kan een overzicht alleen maar allochtone medeburgers bevatten, bijvoorbeeld omdat Gastouderbureau Gülen zich alleen richt op mensen van Turkse komaf. De blunder is in dat geval niet per se gelegen in etnisch profileren door een kennelijk incompetente opsporingsambtenaar.”
Voor zover ik weet is nooit duidelijk geworden hoe de gemaltraiteerde burgers zijn geselecteerd. Als nationaliteitgegevens in een overzicht zouden staan zou ik als journalist, ombudsman of Kamerlid fronsen. Als er specifiek zou zijn gefilterd op mensen met een tweede nationaliteit lijken een parlementaire enquête en stafrechtelijke vervolging in beeld te komen. Maar deze essentiële informatie is voor zover ik weet nog steeds verborgen.
De rol van de Belastingdienst-ict: “Prutsen en Pielen”
Na mijn contact met de journalisten werd eerst duidelijk dat er geen sprake was van een ongelukkig toeval of een paar losgeslagen opsporingsambtenaren, maar van een veel breder probleem bij de Belastingdienst/Toeslagen. En tegelijk met de ingang van het zomerreces van de Tweede Kamer – zo gaat dat altijd – moest de nieuwe staatssecretaris Van Huffelen meedelen dat willekeur en machtsmisbruik ook bij de blauwe Belastingdienst aan de orde zijn.
Op de Douane na is bij de Belastingdienst dus het complete primaire proces besmet met machtsmisbruikmisstanden. De vraag dringt zich dan natuurlijk op wat de rol is van de ondersteunende processen. We doelen dan niet op de catering maar op de informatievoorziening. Het geval wil dat daarover al eens een Tv-programma is geweest. Op 1 februari 2017 was er een Zembla uitzending getiteld ‘Prutsen en pielen zonder pottenkijkers’. Daarin werd uitgelegd hoe de Belastingdienst de omslag aan het maken was naar datagedreven fraudedetectie en handhaving, zoeken naar patronen in eindeloze hoeveelheden data. Die nieuwe werkwijze was belichaamd in een nieuwe afdeling Datafundamenten & Analytics (D&FA), bijgenaamd de Broedkamer. Wat Zembla beschreef (en Computable meldde) was een even hi-tech als amateuristische puinhoop (vandaar: ‘prutsen en pielen’), zonder serieuze beveiliging en inclusief innige verhoudingen tussen de topman van de Belastingdienst en ict-leverancier Accenture.
Een genegeerde uitzending en een oorlog binnen de Belastingdienst
De uitzending van Zembla leverde nauwelijks ophef op. Alleen de bewering dat mensen vrolijk rondliepen met USB-sticks met gevoelige data leidde tot onderzoek door staatssecretaris Eric Wiebes, volgens Zembla een drijvende kracht achter de nieuwe werkwijze. En inderdaad bleken er data gelekt. Wiebes beloofde er iets aan te doen en dat was het dan. Geen journalist of Kamerlid die doorpakte, ondanks dat Zembla ook meldde dat er binnen de Belastingdienst heftig verzet was tegen de omslag naar datagedreven werken. De omslag naar datagedreven werken ging door en is op dit moment de norm. De tegenstanders van de nieuwe manier van werken zijn massaal vertrokken, met dank aan een totaal ontspoorde reorganisatie.
Het toeval wilde dat ik ruim twee jaar voor de Zembla-uitzending was benaderd door een medewerker van de Belastingdienst die mij wilde laten zien hoe de Belastingdienst de controleprocessen aan het moderniseren was. Die modernisering vond plaatst binnen het klassieke controleparadigma van de Belastingdienst. Daarbij zit de materiekundige medewerker aan de knoppen en wordt deze ondersteund door data en software. Bij de nieuwe werkwijze is het omgekeerd: daar wordt gespeurd naar fraudepatronen door middel van slimme (AI-)software, geprogrammeerd en ingeregeld door ict-deskundigen zonder materiekennis.
Mijn bezoek aan de Belastingdienst bleek naderhand onderdeel te zijn van de strijd tussen de mensen die wilden innoveren binnen het klassieke Belastingdienst-paradigma en de alles-moet-anders factie. Hoe heftig die strijd was blijkt uit wat er na mijn bezoek gebeurde: de medewerker die mij had benaderd bijna voorgedragen voor ontslag op beschuldiging van – o ironie – het lekken van data. (U kunt het wilde verhaal hier lezen.) Het einde van de zaak was hoe dan ook dat de Broedkamer-factie aan het langste eind trok. En dat lijkt nu uit te draaien op een ramp.
De Belastingdienst: een oncontroleerbaar monster?
De vraag die we ons in 2017 hadden moeten stellen is of we als burgers willen dat we door de overheid worden gecontroleerd op basis van patronen die door AI-software worden gepeurd uit de data. Mijn antwoord op die vraag is een voorzichtig “ja”, maar dan wil je wel dat die gevonden patronen bekend en uitlegbaar zijn. Anders gezegd: een materiekundige ambtenaar moet ze kunnen uitleggen en ze moeten, natuurlijk vertrouwelijk, ook expliciet worden gecommuniceerd met de betrokken medewerkers en toezichthouders. Zo niet dan levert de Belastingdienst zich uit aan (buggy) software, (biased) data en in het slechtste geval foute ict-medewerkers. En los van dat alles vraag ik mij af of de techniek ver genoeg is voor een dergelijke werkwijze.
Het verhaal wordt nog enger. Uit betrouwbare bron weet ik dat de afdeling DF&A ook data verzamelt uit andere bronnen dan de reguliere overheids-databronnen waarover de Belastingdienst beschikt. Welke soorten data dat zijn is onbekend, maar het kan nu of in de toekomst zomaar gaan over locatie- en verplaatsingsgegevens (denk aan snelwegcamera’s, parkeer- en vlieginformatie) of over andere vormen van gedragsinformatie (energieverbruik, telefoongegevens). We worden als burgers dus niet meer alleen gecontroleerd op basis van gegevens die we als nette burgers behoren op te geven aan de overheid, maar op (gedrags)gegevens afkomstig uit bronnen die we niet kennen. What could possibly go wrong?
Ict en de Belastingdienst-wantoestanden: is er een verband?
De prangende vraag is natuurlijk of de nieuwe ict en de werkwijze bij de afdeling DF&A mede ten grondslag liggen aan de wantoestanden bij de uitvoerende divisies van de Belastingdienst. Bij mijn weten is dat dus niet bekend en dat is zorgwekkend. Noch de journalisten van RTL en Trouw noch de pitbull-Kamerleden Pieter Omtzigt (CDA) en Renske Leijten (SP) hebben hierop ingezet. Het kan in theorie dus zo zijn dat de nieuwe ict hier geen enkele rol speelt en de uitvoerende takken van de Belastingdienst zelfstandig op hol zijn geslagen. Erg waarschijnlijk is dat natuurlijk niet. Maar sowieso is een praktijk waarbij de Belastingdienst fraude opspoort op basis van patronen die door software worden gevonden in van data van deels onbekende herkomst en kwaliteit iets dat in een fatsoenlijke samenleving niet zou moeten kunnen. Als de nieuwe ict van de Belastingdienst dus niet schuldig blijkt aan de huidige wantoestanden, dan mag in elk geval de vraag worden gesteld of de nieuwe ict en die wantoestanden niet voortkomen uit dezelfde verziekte manier van denken over de omgang tussen overheid en burgers.
Ik ben geneigd om die laatste vraag met “ja” te beantwoorden. In het beste geval komt de nieuwe ict van de Belastingdienst voort uit een gevaarlijk nieuw paradigma. En in het slechtste geval hebben we nu al te maken met de gevolgen ervan. Als journalisten, Kamerleden, ict-vakmensen en gewone burgers de ict van de Belastingdienst blijven negeren kunnen we wachten op het volgende schandaal.
Tijd voor een parlementaire enquete?
Niet nog eens een parlementaire enquête, s.v.p.
Leidt alleen maar af.
@Daan Het is volgens mij de manier om alle openheid boven water te krijgen wat er gespeeld heeft of nog speelt. Ook in het verhaal van Rene Veldwijk staan nog veel open vragen. Hiermee kun je ook medewerkers van de belastingdienst aan de tand voelen. Het zou interessant zijn de ambtenaar achter de term afpakjesdag eens aan het woord te horen. Ik ben benieuwd, was dit beleid? Is het cultuur? Wat is de rol van de politiek?
Belangrijkste is natuurlijk dat de gedupeerden krijgen waren ze recht op hebben plus een ruime schadevergoeding. Per omgaande!
Louis,
Mijn ervaringen met de ‘kalkoen die over het kersdiner beslist’ parlementaire onderzoeken komen dicht in de buurt van de reactie van Daan, deze leidden niet naar een oplossing. Neem de aanbevelingen van Commissie Elias die inderdaad ook René heeft gehoord. Want wat is er nu werkelijk terecht gekomen van de sturing en controle?
René heeft namelijk een punt over de gebruikelijke window dressing waarbij er alleen maar wat vlaggen verhangen worden maar dezelfde poppetjes onaantastbaar blijven, politiek niet verantwoordelijk voor een beleid wat ze uiteindelijk zelf bepalen.
Ondanks het feit dat René naar aanleiding van zijn bevindingen, bestookt wordt met allerlei kritische tegengeluiden.
Ben ik hem toch dankbaar en geef hem graag een “thumbs up” voor werk. Hij kijkt niet weg en blijft ons scherp houden…
Dank je René, Keep up the good work!
Een duidelijk aanwezige (maar zeer hinderlijke) “financieel perverse prikkel” wordt vaak als een van de oorzaken genoemd waarom ICT projecten bij onze overheid zo’n slechte reputatie hebben. Het dashboard : https://www.rijksictdashboard.nl/ toont de lopende projecten met hun verantwoordelijke minister… Hier blijft een kwestie van gedreven Volksvertegenwoordigers en Burgers die deze verantwoordelijkheid blijven toetsen. Geen sinecure…
@Daan Rijsenbrij
Welke voortgang heeft er plaats op jullie IT Deltaplan Overheid NL initiatief? https://itexecutive.nl/it-deltaplan-overheid/
Ben echt benieuwd… of er naar dergelijke signalen geluisterd wordt?
@Een oudLid
Wanneer Politici niet verantwoordelijk gehouden kunnen worden voor het beleid wat ze maken, is er geen basis voor een leereffect. Wetgeving maken, betekend ook rekening houden met de “digitale” haalbaarheid ervan! En het maar doormodderen levert zo veel frustratie op, en kan niet anders dan vastlopen. Ambtenaren doen dan gewoon hun eigen ding, en slaan door zoals we zien!
Gelukkig voor de BV Nederland zijn er nog wel Volksvertegenwoordigers die dit ook niet pikken, en het Kabinet erop wijzen en om verantwoording vragen! Dat dit overigens niet altijd iets oplevert, frustreert niet alleen hen, maar velen!
Nu we toch aan de vooravond staan van een langere tijd van “Pas op de plaats maken” , waarom gebruiken we deze komende tijd niet om aan de hand van de verworven inzichten zaken echt te verbeteren? Zonder goed werkend belasting “apparaat” geen gezonde basis voor welvaart! Zonder gezonde en flexibele Overheids ICT geen fijn toekomstbeeld! Dus hier moet nu toch echt wel de schop in de grond, lijkt me? Doormodderen kan echt niet meer….waar wachten we op?
Blijft toch een bijzondere discussie.
Een digitale transformatie, als we die technisch voor elkaar zouden krijgen, zal gaan leiden tot een kaalslag in rollen en functies, en daar zitten veel mensen niet op te wachten. Overigens heeft het electoraal behoorlijke consequenties. Bij een ontslag in het bedrijfsleven leidt dit tot eenmalige kosten, maar bij de overheid vervoegen deze mensen zich bij een ander loket van diezelfde overheid. Weliswaar voor minder geld, maar toch. Edoch zouden we al spekkoper zijn als we het technische deel voor elkaar krijgen. Dan bereiken we in ieder geval een goed draaiende overheid zonder al die ict-debacles.
@Oudlid Ha ha, Omtzigt lijkt me de ideale kalkoen om leiding te geven. Over die eerdere, olv Elias, die vond ik niet eens zo slecht. Het gaf een aardig inzicht in de gang van zaken en er is toch iets goeds uit voortgekomen: het bit. Zag hem deze week ook weer langskomen hier. Had ook geen wonderen verwacht. Conclusies hadden wmb scherper gemogen, bijvoorbeeld dat uitbestedingscircus bij ontwikkeltrajecten. Waar veel geld rond gaat, gelden andere wetten. Ook in het stuk van Rene Veldwijk komt het weer voorbij.
Het probleem van nu gaat niet over ICT, al zal ICT ongetwijfeld een rol spelen, maar over wangedrag en burgers willens en wetens de vernieling in helpen. Dus misschien zijn de verwachtingen niet hoog van een parlementaire enquete, het is het middel om meer duidelijkheid te krijgen. Opvallend is dat de tweede kamer daar tot op heden geen zin in heeft en de boot afhoudt terwijl deze affaire gilt om een enquete.
Is de belastingdienst wellicht het contact met burgers kwijtgeraakt? Ik herinner mij uit de jaren tachtig dat ik een afspraak maakte, met mijn ordner naar het belastingkantoor toog, en na een vriendelijk gesprek terugging naar huis met de idee dat die ambtenaar mij goed had geholpen. Ik herinner mij dat rond 2000 een ambtenaar mijn bedrijf bezocht, de stukken en de bedrijfsvoering bekeek, we een kopje koffie dronken en er menselijk contact was. Dat lijkt heel lang geleden. Belastingdienst-ambtenaren van nu mag je niet bellen, want elk contact loopt via de belastingtelefoon en die verbinden niet door. Alle communicatie loopt via formulieren en die formulieren bevatten nogal eens dreigtaal. Wat doet dat met een verlegen omaatje? Met een onzekere allochtone nieuwkomer? Met een eenoudergezin in de bijstand? Met mensen die van toeslagen afhankelijk zijn? En wat doet dat met mij?
Laatst kwam ik een medewerker van de Belastingdienst beroepsmatig tegen. Zij legde mij uit hoe goed de BD de burger behandelt. Het klonk als een slotkloosterzuster die uitlegt hoezeer ze met de wereld buiten de muren in contact is. Ik zou graag eens een goed onderzoek zien waarin wordt uitgezocht hoe belastingbetalers zich bejegend voelen door de Belastingdienst. En da’s iets anders dan klanttevredenheid, want wij zijn geen klant bij de Belastingdienst.
Ron J Buitenhuis,
De realiteit van een ‘inkomenspolitiek’ is de consensus van een poldermodel waar lobbyisten de politici mooie baantjes geven als ze politiek uitgerangeeerd zijn door een verlies aan geloofwaardigheid. En de haan hoeft niet eens driemaal te kraaien want zodra de stemhokjes gesloten zijn worden alle beloften verloochend omdat er gere(a)geerd moet worden in een coalitie. Tussen wat volksvertegenwoordigers zeggen en hoe ze daadwerkelijk stemmen zit hierdoor dan ook nog een groot verschil omdat het ‘4-jarige arbeidscontract’ van de kiezer minder zekerheid biedt dan een politieke baantjemachine. We hebben geen 150 onafhankelijke volksvertegenwoordigers door een politiek stelsel van partijbelangen, maar een klein aantal van de volksvertegenwoordig is tenslotte op voorkeursstemmen in de Tweede Kamer gekomen.
En natuurlijk zal iedereen goede bedoelingen hebben maar als je zonder kennis ergens over moet beslissen dan zul je dus luisteren naar adviezen, de vraag wie die adviezen geeft is naar mijn opinie het punt van Daan. Misschien dat ik wat te cynisch ben over de realiteit maar de werkelijkheid van modellen en dashboards levert een dysotopie op, net als Josef K. raken steeds meer mensen verstrikt een ondoorgrondelijk fiscaal systeem. Ze worden gecriminaliseerd door algortimen die een gebrek aan (democratische) controleerbaarheid hebben terwijl, zoals René Veldwijk terecht opmerkt, de kwaliteit van de data hierin hoogst discutabel is. En soms is deze data ronduit manipulatief en er zijn volksvertegenwoordigers (van uiteenlopende partijen) die zich zorgen hierover maken maar de meerderheid heeft nog altijd een digitaal optimisme en gelooft in de kerk van datasynthese.
net als bij de indianen, ICT zijn de kraaltjes en spiegels bij bestuurders. laten we eerlijk zijn in minder dan 100j zijn we van buizen via transistoren nu aangekomen bij iphones etc. het is gewoon onbegrijpelijke magie voor velen en daarom wordt techniek ook wel eens overschat. ze is complexer dan die paar foefjes die we wel kunnen uithalen en vlug centen mee harken als IT bedrijven. kijk eens goed naar de kwaliteit van software tegenwoordig. erbarmelijk. zeker als je naar IoT kijkt. er is functionaliteit, maar geen kwaliteit of veiligheid. neem dan die sage van de RIVM website dash-board. ministers moeten on-the-spot hun op techniek gebaseerde antwoorden klaar hebben, maar ze beheersen techniek niet (en vragen dus niet inhoudelijk door) en onderknuppels zijn bang om hun minister voor de uitspraak de waarheid te vertellen omdat die het ook allemaal niet precies begrijpen. en maar rennen maar blijven glimlachen en zwaaien. er is geen tijd voor kwaliteit! en dus ook bij de BD / UWV niet meer. we ‘rennen’ te hard door en doen niet aan bezinning. allemaal spiegels en kraaltjes dus.
nou, combineer dat nu met managers / bestuurders die iets ‘moeten’ en dan krijg je vergaderen, discussiëren, denken dat er goed over nagedacht is en (en daar is het magische woord) SAMEN hebben ze de oplossing bedacht. SAMEN stappen ze in dat risicovolle schuitje wetende dat ze elkaar zullen moeten beschermen. het wordt dus een politiek spel: SAMEN er op of er onder en dat heeft niets meer met inhoudelijke kennis of verstand dan te maken. uren aan tijd en geld zijn we daar als samenleving aan die hutje op de hei sessies kwijt en het resultaat? gewoon een gok! maargoed, blijf maar lekker SAMEN post-its plakken enzo, dan komt het vast wel goed…