‘Onderwijs verliest greep op digitalisering’

De toepassing van kunstmatige intelligentie (ai) in het onderwijs behoeft bijzondere aandacht. Universiteiten, hogescholen en andere onderwijsinstellingen zetten hier steeds meer op in. De kans bestaat echter dat ze overspoeld raken door commerciële leerplatformen. De onderwijswereld loopt daardoor het gevaar de greep op digitalisering kwijt te raken.

Daarvoor waarschuwt Bart Karstens, onderzoeker van het Rathenau Instituut. ‘Als marktwaarden de overhand krijgen, dan kunnen de publieke waarden, waarop het onderwijs is gestoeld, onder druk komen te staan.’ Denk daarbij aan zaken als privacy, veiligheid en controle over de technologie.

Karstens sprak tijdens het symposium ‘Education and learning in the age of ai’, dat de Technische Universiteit Eindhoven onlangs organiseerde. Centraal in zijn betoog stond de vraag hoe we ervoor kunnen zorgen dat nieuwe digitale toepassingen verantwoord worden ingezet in het hoger onderwijs. Ict kan positieve maar ook negatieve effecten hebben. Omdat de ontwikkeling zich nog in een pril stadium bevindt, moeten we de kans benutten om digitalisering in het onderwijs de gewenste richting op te sturen.

Afnemende autonomie

Volgens de onderzoeker moeten we voorkomen dat de markt straks bepaalt wat er in het onderwijs gebeurt. Karstens vreest een afnemende autonomie van student en docent doordat het leerproces steeds verder wordt geautomatiseerd. Ook keuzevrijheid verdwijnt wanneer keuzeopties worden voorgeselecteerd. Profilering van leerlingen en studenten kan voorts leiden tot onbedoelde discriminatie. Bovendien dreigen leerlingen al op jonge leeftijd te worden gebonden aan techgiganten als Google. Als voorbeeld noemt hij de Chromebooks die met name in het lager onderwijs voor weinig geld worden aangeboden. Daarmee kan het bedrijf van elk kind een dataprofiel opbouwen.

Het is de platformbedrijven vooral te doen om de persoonlijke data van de studenten die van hun diensten gebruik maken. Ze kunnen daarmee gepersonaliseerde aanbiedingen doen. Onderwijsinstellingen staan voor de uitdaging om de controle over dataverzameling en dataverwerking in eigen handen te houden.

Veramerikanisering

De rectores magnifici van de Nederlandse universiteiten hebben eind vorig jaar in een open brief hun bezorgdheid geuit over de toenemende invloed van enkele grote Amerikaanse techbedrijven. Die dreigen de markt te gaan domineren. In de VS mogen andere opvattingen over publieke zaken bestaan. Hier valt volgens de auteurs te vrezen voor een veramerikanisering die ten koste gaat van de Nederlandse publieke waarden. De hoogleraar-directeuren zien op lange termijn zelfs de onafhankelijkheid van onderzoek en onderwijs in het geding komen.

Naast de invloed van de markt moeten we volgens Karstens ook alert zijn op een aantal sluipende effecten van de digitalisering zelf. De nadruk die door ai-toepassingen op cognitief en persoonlijk leren komt te liggen, kan ten koste gaan van sociale en emotionele aspecten. ‘Die laatste zijn in het leerproces minstens zo belangrijk,’ stelt de onderzoeker. Studenten hebben behoefte aan vertrouwen, bemoediging en gerichte feedback. Karstens: ‘Maar als de band tussen student en docent wordt verzwakt, kunnen ze het moeilijker krijgen.’ Wanneer leerlingen en studenten continu worden gemeten, ervaren ze ook minder vrijheid om te experimenteren en fouten te maken.

Gefragmenteerd

Karstens waarschuwt verder voor toename in sociale ongelijkheid. Rijke scholen kunnen beter materiaal aanschaffen dan relatief armere scholen. Door verschil in aanleg en karakter kan de ene leerling veel beter overweg met ict-toepassingen dan de ander. Dit vergroot de onderlinge verschillen.

Een ander risico is dat het onderwijscurriculum gefragmenteerd raakt door de flexibilisering van het onderwijs die de inzet van ict belooft. Karstens: ‘Er is straks weinig tot geen aandacht meer is voor algemene academische vorming.’

Om tot een verantwoorde inzet van nieuwe digitale technologie te komen, moeten toepassingen worden ingebed in de goede praktijken die Nederland kent wat betreft de kwaliteit van onderwijs, didactiek en pedagogiek. Digitalisering in het onderwijs daagt de positie van docenten, studenten en instellingen uit. Dit maakt het nodig om waarden als privacy, veiligheid, rechtvaardigheid en autonomie deels opnieuw te definiëren. Karstens: ‘Omdat het onderwijs ons allemaal aangaat moeten we een collectieve inspanning leveren om digitalisering echt van toegevoegde waarde voor het onderwijs te laten zijn.’