Ik lees dat wij als samenleving een explosie van onbehagen doormaken. Wanneer ik mij verdiep in de visie op ict van Kamerleden en bestuurders, heb ik dat gevoel zelf ook. Mag ik eens losgaan?
Er waart een spook door Nederland – het populismespook. Groepen burgers voelen zich vervreemd van de professionals die hun informeren, vertegenwoordigen en besturen: de ‘elite’ of de ‘mainstream’. Deze mensen kiezen politici die door die ‘elite’ minachtend worden aangeduid als ‘populisten’; wat in een democratie best een merkwaardige scheldnaam is.
De strijd tussen vervreemde burgers en hun vertegenwoordigers speelt zich af langs bekende fronten: immigratie/islam, soevereiniteitsverlies/Nexit, baantjes/topinkomens, Zwarte Piet, enzovoorts. De grootste gemene deler is steeds de afstand tussen burgers en overheid. En in die afstand, die in zijn extreme vormen soms wordt aangeduid als ‘burgerhaat’, spelen ict en data een grote rol.
Kielhalen
De grootste slachtoffers van bureaucratische burgerhaat zijn natuurlijk de zwakkeren, vooral de autochtone variant. We zagen dat recent bij de berichtgeving van Nieuwsuur over grootschalige ww‑fraude door Polen. Calculerende EU-medeburgers hebben allerlei mogelijkheden om de overheid te tillen die Nederlandse Nederlanders niet hebben. Zij verblijven vaak buitenslands en zitten minder ingebed in allerlei informatiesystemen. Tot 2018 zaten ze zelfs niet in de bevolkingsadministratie. Omdat automatisering héél moeilijk is mogen EU-medeburgers tot de dag van vandaag een fantasieadres opgeven bij UWV. Ondertussen wordt het administratieve net rond de normale burgers strakker aangetrokken. Nieuwsuur werd bedolven onder woedende mails van uitkeringsgerechtigden die voor futiliteiten van het type ‘computer says no‘ door UWV waren beboet.
Vooral onder het vorige PvdA/VVD-crisiskabinet is de situatie verergerd. Wie overheidsregels overtreedt, vaak mede door falende ict-voorzieningen, wordt direct en veelal geautomatiseerd bestraft. Verhaal halen gebeurt ook via strak ingekaderde ict-voorzieningen. Burgers en ambtenaren bezien elkaar door een rietje want dat is efficiënt. Is het dan gek dat burgers en overheid zich van elkaar afkeren? Is het dan gek dat de PvdA, de regeringspartij waarvan de kiezers relatief veel met de overheid de maken hebben, totaal wordt gekielhaald?
Happy flow
Natuurlijk heeft de gemiddelde Computable-lezer weinig of geen last van wat ik hier beschrijf – tot je oude vader in een verzorgingshuis moet, je je baan verliest of je voor je gehandicapte kind een persoonsgebonden budget wilt. Wie in de ‘happy flow’ zit profiteert veelal van automatisering die dan ook best goed werkt. Gek hè?
Ambtenaren in de ict-sector complimenteren elkaar voortdurend over hoe goed ze bezig zijn met ict en hoeveel beter de overheid erdoor functioneert. (Kijk bijvoorbeeld eens op ibestuur.nl.) Natuurlijk is er een ombudsman en een Kafkabrigade, maar die staan buiten de overheid en vechten tegen de bierkaai. De politici die deze ambtenaren aansturen en controleren denken er net zo over: ‘er mislukken misschien wat teveel ict-projecten maar ict is voor de burger een zegen’.
De manier waarop de overheid omgaat met ict benadeelt vaak burgers die buiten de geijkte happy flow profielen vallen, ook als de ict goed werkt. Op de groep burgers die wordt aangeduid als ‘digibeten’ na zijn deze burgers niet in beeld. Digibeten moeten worden geholpen maar voor de overigen is overheidsdienstverlening via ict een feest, zo denkt men. Zorgen bij politici over ict gaan zelden over burgers die vermalen worden in ict-gedreven bureaucratische processen. Als dat gebeurt dan gaat het over nieuwe ict. Zo leidt de opkomst van datagedreven artificial intelligence (‘algoritmes’) tot zorgen over intransparante overheidsbeslissingen en willekeur. Dat die willekeur er al lang is en wordt veroorzaakt door foutieve data, door gammele legacysystemen en door inadequate processen zonder feedback ontgaat de elite-politici, terwijl de populisten nul interesse hebben in ict.
Interacteren
Hoe doorbreken we deze spiraal van bureaucratisering-door-ict en wederzijdse vervreemding? Minder-minder-minder ict misschien? Niet realistisch. Ict-vernieuwing dan? Graag, maar ict-vernieuwing bij de overheid mislukt veelal en het probleem zit dus niet alleen in de techniek. Nee, de oplossing zit in het weer verbreden van het communicatiekanaal tussen burger en ambtenarij. Communicatie via ongestructureerde, ‘free format’-gegevens staat daarbij centraal.
Allereerst behoort op elk elektronisch formulier een chatknop te komen zodat de burger net als vroeger kan interacteren met de overheid. Eveneens belangrijk is dat bij elk formulier een vrij omschrijvingsveld komt waarin de burger zijn opmerkingen en commentaar kwijt kan. Technisch gaat het om zeer eenvoudige ingrepen maar met enorme effecten. Voor overheidsorganisaties betekent het voorlopig hogere organisatorische kosten maar tegelijk een veel hoger niveau van dienstverlening. Ambtenaren krijgen meer kennis van de problemen die burgers ervaren en burgers krijgen weer meer vertrouwen in de overheid.
Dergelijke simpele ict-ingrepen zullen vervreemding en populisme niet oplossen en maar beperkt fraude tegengaan. Het effect zal wel zijn dat overheidsdienstverlening weer persoonlijker wordt en minder snel ontspoort. Minder burgerhaat dus. Vooral onze zwakste medeburgers zullen daarvan profiteren. Dat zou zelfs de meest ict-gelovige elitepoliticus moeten aanspreken.
[Dit artikel staat ook in Computable Magazine editie nr.1/2019]
Beste René,
Het probleem met automatisering bij de overheid is niet specifiek de automatisering bij de overheid. Automatisering is immers een tool, een stuk gereedschap om informatie uitwisseling te kunnen faciliteren. Ook aanpalende zaken die regelmatig besproken worden, zoals opdrachtgeverschap vanuit de overheid en het kunnen stellen van afdoende requirements in aankooptrajecten zijn m.i. slechts bijzaken.
De kern van het probleem met automatisering bij de overheid wordt gevormd door de gedachte dat een samenleving maakbaar is, dat vanuit die maakbaarheidsgedachte menselijk gedrag in hoge mate te sturen is, en vanuit die sturingsgedachte politici graag op detailniveau aan de knoppen willen zitten. Denk maar aan koopkrachtplaatjes welke in één of twee decimalen achter de komma uitgewerkt worden, waarna een verhoging van een bepaalde uitgave de koopkrachtstijging volkomen teniet doet. Dit uit zich in uiterst complexe wetgeving, waarbij nagenoeg altijd inkomenseffecten een rol spelen, welke zonder uitzondering op één of andere wijze in de vorm van een toeslag, compensatie of heffing voor bepaalde groepen burgers gecompenseerd dienen te worden. Dat de stapeling van wetgeving op wetgeving, compensatie op compensatie tot een nagenoeg onuitvoerbare set business logic leidt, zien politici niet.
Tel hierbij op dat uitvoeringsinstanties een groot, complex en door legacy technologie gekenmerkt applicatielandschap hebben, de additionele complexiteit van de aanbestedingswet, irrationele deadlines en het onvoorwaardelijk geloof van politici in de onfeilbaarheid van technologie en de compleetheid en correctheid van informatiebronnen en de kaders van de onmogelijke opgave van automatisering bij overheden worden duidelijk. Dat deze problematiek sloten belastinggeld kost hoeft dan niet eens benoemd te worden, de voorbeelden daarvan zijn op deze website in overvloed te vinden.
In zo’n complexe omgeving iets als AI introduceren is op zijn best vragen om het verbranden van heel veel belastinggeld, en op zijn slechtst het vragen om immense problemen.
Wat betreft het onbehagen van de burger heeft Marc Chavannes onlangs een zeer knappe analyse geschreven:
https://decorrespondent.nl/9035/wat-brexit-me-leerde-onbeteugeld-kapitalisme-bedreigt-de-democratie-niet-alleen-in-het-verenigd-koninkrijk/1970496655270-9c4b4eb9
Terecht vraagt hij zich af of het nog wat wordt met dat Rijnlands model.
Maar wat is nu de kern van dat Rijnlandse denken?
Wat mij betreft is die kern te vinden in het meesterwerk van filosoof Henk van der Waal: Denken op de plaats rust (2012); om precies te zijn de titel van paragraaf 25 in deel 3 (blz. 246):
“Naar een herbevestiging van het gemeenschappelijke.”
En die korte paragraaf is hier:
https://books.google.nl/books?isbn=9021446111
snel na te lezen.
In dit meesterwerk richt Van der Waal zijn pijlen op – wat hij noemt – het wetenschapstechnologisch netwerkkapitalisme. (blz. 249 ); een hele mond vol, maar tegenwoordig hebben we hier een veel kortere benaming voor: digitalisering.
Wat de wortels van dit kapitalisme betreft is Van der Waal glashelder:
“Het wetenschapstechnologisch kapitalisme is een negatieve ideologie die is gegrondvest op het liberalisme en het logisch positivisme.” (blz. 134)
Voor zover digitalisering niet werkt is het de faalindustrie die de torenhoge rekeningen bij de overheid neerlegt (zoals Veldwijk keer op keer aantoont).
Voor zover digitalisering wel werkt zijn het de laatste stappen in de kapitalistische ratrace naar de bodem, en ook deze rekening wordt bij de overheid neergelegd. Want wat zullen uiteindelijk de kosten van massawerkloosheid zijn?
Een digitaal Europa?
Hoeveel crises wil je hebben.
@Jack Jansonius
Waarschijnlijk lezen we verschillende boeken want ik interpreteer je reactie vanuit een ander denkkader.
Als eerste wil ik wijzen op het boek van Mintzberg over managers versus MBA’s wat ik gemakshalve even plat sla in de conclusie dat we teveel chiefs and not enough indians hebben. Vanuit het Rijnlandse model zou ik trouwens ook kunnen zeggen dat we gewoon teveel beleidsambtenaren in een quartaire sector hebben die we te lang vanuit de gasbaten gefinancieërd hebben als ik kijk naar het Bruto Nationaal Inkomen versus Bruto Binnenlands Product. Oja, René gaat voorbij aan het feit dat eind vorige eeuw de overheid alleen maar de gevel van het loket een andere kleur heeft gegeven door allerlei publieke taken over te hevelen naar privaatrechtelijke organisaties van structureel gesubisidieerde BV’s om zodoende de staatsboekhouding op te poetsen.
“It was luxuries like air conditioning that brought down the Roman Empire. With air conditioning their windows were shut, they couldn’t hear the barbarians coming.” – Garrison Keillor
Afhankelijk van welke je boeken leest was de opkomst en overwinning van Trump niet een verrassing alleen las de gevestigde media de ‘handwriting on the wall’ niet meer. Recentelijk was ik in Catalonië waar je ook op de muren de toenemende onvrede leest maar de ‘zittende macht’ in Brussel is nogal dedain aangaande de sociale media omdat dit hun wereldbeeld verstoort. Want het ministerie van het Rijnlandse model van het ‘kapitalisme met een menselijk gezicht’ in de vorm van sociaaldemocratie gaat ervan uit dat ‘Henk & Ingrid’ zich herkennen in de niet-westerse gezichten die ze op straat zien. Oja, de onvrede van ‘Henk & Ingrid’ in hun VINEX wijk neemt alleen nog maar meer toe nu zo ook nog eens van het gas af moeten omdat we de Russen met hun goedkope gas moeten haten.
@JackJansonius Goed artikel van Chavanes. Dat is mijn idee ook. Brexit, Trump, gele hesjes, populisme het komt naar mijn mening vooral voort uit het doorgeschoten neo liberalisme. De race to the bottom met arbeid als weggooiproduct, grote bedrijven die amper belasting betalen. Wat je gezien hebt is dat de overheid zich teruggetrokken heeft en dat de wilde markt de oplossing voor alles is. Dichtbij zie je dat het destructief is. Of het nu bijvoorbeeld de woningmarkt, zorg of onderwijs is, het maakt de kloof tussen rijk en arm alleen maar groter. Kan niet goed gaan.
Maar wat heeft dit eigenlijk met de computer en ict te maken? Ik vind de computer een mooi apparaat maar hoe hij gebruikt gewordt daar wordt je minder blij van. Het is de surfende burger is waarvan het persoonlijk internet leven leeggetrokken wordt door alle grote internetgraaiers. Maar ook de systemen die opgetuigd worden om de activiteiten van werkenden te registeren en te controleren. Want dat is een ander kant van het neo liberale model. Wantrouwen en een zucht naar efficientie en zo goedkoop mogelijk. Inmiddels lijkt het erop dat de ene helft van de medewerkers dan de andere helft controleert of begeleidt. De marktbureaucratie.
Het oorspronkelijke artikel vond ik overigens maar een warrig verhaal met een onnavolgbare logica. Had beter op Geen Stijl of de TPO online gepast. Het onbehagen gaat alle mensen aan, zogenaamd allochtoon of autochtoon. De populisten bespelen de onderbuik maar naar mening ligt de oorsprong van het probleem daar niet. Het is het wilde kaptalisme waar ook de EU volledig in mee gaat.
Een maatschappelijk interessant artikel waarin de focus op ICT ligt. De ICT binnen de overheid probeert wanhopig een maatschappij bij te houden die teveel verandert zoals Robert D. al aangaf. Van de 1950 tot en met 2005 vonden er behalve gestage welvaartsontwikkeling geen bijzondere maatschappelijke ontwikkelingen plaats.
In de afgelopen 10 jaar echter zijn er tal van zaken op de burger afgekomen als: de EU, de immigratie en vluchtelingenproblematiek, toenamend links activisme (zwarte piet, genderzaken, diversiteit etc.), de klimaatproblematiek en de vele uitvloeisels daarvan als: de vervanging van gas door electriciteit, de hogere kosten van electriciteit, de warmtepomp plus bijbehorende isolatie van huizen en onlangs ook nog de hogere lokale belastingen en de verminderde dekkingsgraad van de pensioenen. Op tal van deze zaken heeft de burger weinig tot geen invloed kunnen hebben. De radicaliteit van bijvoorbeeld de milieupolitiek en de manier waarop deze items op de politieke agenda worden gezet, geeft de burger het idee dat er “hogere machten” aan het werk zijn en dat deze zaken door “de elite” worden bepaald op bijvoorbeeld de jaarlijkse Bilderberg conferenties.
De elite is de combinatie van CEO’s/eigenaren van grote bedrijven en de leden van Europese koningshuizen. Tussen de elite en het gewone volk staat de klasse van ambtenaren, mensen die een ambtseed hebben afgelegd en dus trouw zijn aan de grondwet en het staatshoofd (de koning). Wat we zien in de praktijk is, dat de ambtenaren in toenemende mate activitisch worden, bijvoorbeeld Carry Roozemond van de Landelijke Vereniging van Leerplichtambtenaren, die stelt dat het ok is als kinderen spijbelen om aandacht te krijgen voor het klimaat. In een recent interview van de VK wordt dat beeld van de sociaal betrokken en activistische ambtenaar bevestigd: https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/het-kan-jong-ambitieus-en-ambtenaar~b0fed670/
Zo zagen we onlangs nog dat de “liberale” VVD-fractie in de 2e kamer volledig bestaat uit ambtenaren waarvan het merendeel nog nooit een bedrijf van binnen heeft gezien. Die fractie stemde voor adoptie van het kinderpardon omdat het CDA dreigde om het kabinet te laten vallen. Dit soort zaken ondermijnen de democratie omdat een fractie die bestaat uit ambtenaren hun baan voor hun overtuiging lijken te stellen. En vermoedelijk is het bij de andere partijen niet anders.
Ook zijn het de ambtenaren die koste wat kost blijven stemmen op het kartel, om dat zij geloven in de door henzelf geproduceerde staatspropaganda en ook omdat partijen als de PVV en FvD worden gezien als de vijand omdat die groei van de staat willen stoppen en de staatsideologie verwerpen.
Het zijn de ambtenaren die zich door hun beschermde arbeidspositie en hun inflatiegecompenseerde ABP pensioenen en niet te vergeten de ambtenareneed, deel voelen van de “lakeienklasse”, de grote groep van burgemeesters en ambtenaren in het binnenlandsbestuur, die verantwoording aflegt aan de elite, het nieuwe en oude groot-kapitaal. Het minder bedeelde volk leeft “ver weg” in de goedkopere wijken van een grote stad of in verwaarloosde dorpjes op het platteland.
De ambtenaar is niet langer een dienaar van het volk, maar een dienaar van de eigen klasse. Het is de staat die niet meer in staat is de eigen groei te beteugelen en hoofdzakelijk bezig lijkt met het bestrijden van de maatschappelijke gevolgen van het eigen falen. Falen in de misdaadbestrijding en handhaving door het wegduiken voor verantwoordelijkheden en angst om buiten de eigen klasse te worden gestoten vanwege politieke incorrectheid. Falen ook in de megalomane ICT projecten. Alle schade wordt afgewend op de burgers en er is geen enkele consequentie voor de betrokken ambtenaren en bedrijven. Ook ontbreekt inmiddels alle schaamte en verontwaardiging hierover, men is het kennelijk gewoon geraakt. De kwaliteit van de dienstverlening neemt af en de kosten nemen toe.
Het staatsactivisme van de ambtenaren heeft inmiddels ook een thuis gevonden in de politiek en maakt, ondersteund door de staatsmedia, broodnodige discussies op elk gebied onmogelijk. Een kind kan zien dat er een maximum moet worden gesteld aan het aantal inwonders in Nederland omdat de kwaliteit van leven achteruit gaat en het uiteindelijk allemaal niet meer te betalen is. Desondanks rust hierop een taboe omdat men vanuit het staatsactivisme geen paal en perk durft te stellen aan immigratie. De kwaliteit van het onderwijs is gedaald omdat moest worden gestuurd op gelijkheid van resultaat en de wetshandhaving is onmogelijk geworden vanwege de beschuldigingen van etnisch profileren, discriminatie, en excessief geweld. Ook wagen agenten en BOA’s zich niet meer in probleemgebieden waar men veel risico loopt.
De menselijke maat is aan het verdwijnen, evenals het persoonlijke contact. De samenleving in nederland is gestandariseerd en saai, met dezelfde winkels in elke stad. Het landschap is niet echt inspirerend en het leven wordt in toenemende mate onbetaalbaar omdat de ambtenaren parasiteren op de private sector en de burgers die daarin werkzaam zijn.
@KJ | 11 februari 2019 21:28
(Sorry de laatste zin is weggevallen)
Dus Rene, dit alles in overweging nemende denk ik niet dat een ICT-oplossing als een chatknop genoeg is om de kloof tussen ambtenaren en de burger te overbruggen.
Het is de staat zelf die radicaal hervormd moet worden.