Analyse: Rijk aan ict’ers

Heeft het Rijk geen verstand van ict? Dat wordt te pas en te onpas beweerd vanwege de vele faalprojecten. Toch afficheert de rijksoverheid zich in wervingscampagnes graag als ‘grootste ict-werkgever’ van Nederland. Hoe valt deze contradictie te verklaren en wat doet de rijksoverheid om aan nieuwe ict’ers te komen? En zijn die allemaal wel nodig?

Hoeveel ict’ers werken er bij het Rijk en waar precies? Op die vraag is niet één-twee-drie antwoord te krijgen. Richard Gielen, een van de woordvoerders bij het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, dat de rijks-ict in haar portefeuille heeft, laat in een reactie weten dat zo’n overzicht per onderdeel er niet is. Wel meldt hij dat er bij het Rijk, volgens de ‘Jaarrapportage bedrijfsvoering Rijk 2016’, zo’n 8.400 ict-voltijdsbanen zijn. Om daar gelijk aan toe te voegen dat dit niet om de ‘rijksoverheid’ gaat. Onder die paraplu blijken ook de zelfstandige bestuursorganen (zbo’s), nationale politie, defensie en de rechterlijke macht te hangen, waarbij het ‘Rijk’ kennelijk opgevat moet worden als de kerndepartementen in Den Haag.

Volgens de woordvoerder staat er nog een onderzoeksrapport op de rol naar de versterking van het ict-werkgeverschap van het Rijk. Daarin staan wel schattingen van het totaal aantal ict’ers bij de rijksoverheid. ‘Maar’, zo schrijft Gielen, ‘het is goed om in het achterhoofd te houden dat er geen harde definitie binnen het Rijk is van wat wel of niet een ict’er is. Ict zit in allerlei functies verweven.’ Definitiekwesties alom dus, maar in ogenschouw nemend dat een aantal rijksoverheidsorganisaties over grote ict-afdelingen beschikt, zoals de politie, defensie en het UWV (zie kader Grote en middelgrote it-organisaties van de rijksoverheid), nadert een grove schatting al de 15.000 ict’ers (van wie overigens een aanzienlijk deel wordt ingehuurd).

(NB: Dat onderzoeksrapport ‘Versterking ICT-werkgeverschap Rijk‘, uitgevoerd door de onderzoeksbureaus Panteia en Intelligence Group, is net uit. De bureaus stellen vast dat er geen exacte registratie van het aantal ict’ers met een dienstverband bij de Rijksoverheid bestaat. Op basis van data uit verschillende bronnen schatten de deze onderzoekers dat er circa 18.500 ict’ers werkzaam zijn in een dienstverband bij het Rijk. Op basis van gegevens van het CBS zijn er volgens hen in het totale openbaar bestuur, inclusief provincies, gemeenten en waterschappen, 29.000 ict’ers werkzaam. RS)

It-gedreven

Het is ook onzin te stellen dat de rijksoverheid geen verstand heeft van it, zegt ict-overheidsexpert René Veldwijk, partner bij ict-maatschap Ockham. ‘Integendeel, zou ik zeggen, de ict bij het Rijk is een complexe zaak, vergelijkbaar met verzekeringen.’ Veldwijk vindt een vergelijking met banken en verzekeraars op z’n plaats: alle drie zijn van nature it-gedreven, hun primaire product is informatie. ‘Alleen, hoe meer primair de it, des te complexer en daardoor qua uitvoering vaker minder efficiënt. Je ziet in omgevingen waar it een secundaire rol speelt dat het daar beter gaat.’

De oorzaak van falende ict-projecten zit ‘m meestal niet in de expertise van de ict’ers, – die weten van de hoed en de rand van de primaire processen -, maar door factoren waar zij geen invloed op hebben. ‘De overheid vraagt bijvoorbeeld nooit naar een kostprijs. Neem Dictu van het ministerie van EZK, die probeert een cloudwerkplek in te richten voor de 14.000 medewerkers. De kosten zijn intussen opgelopen tot zo’n zestig miljoen; dat is zo’n vierduizend euro per werkplek. Geen wonder dat de overheid zoveel ict’ers heeft rondlopen. Een groot deel van de capaciteit zit in trajecten die al zijn ontspoord maar blijven doorlopen omdat er niet wordt gewerkt met kostprijzen en benchmarks.’

Daarnaast spelen politieke factoren een grote rol. Neem de recente flop rond de stopgezette operatie BRP. Hadden de beleidsambtenaren hun minister Plasterk van BZK wel voldoende geïnformeerd? En dat de stekker er uit is getrokken doet toch sterk denken aan een actie van de minister om zichzelf te beschermen, ten koste van diens opvolger en de belastingbetalers, meent Veldwijk. Ict bij de overheid mist in zijn ogen ‘accountability’: verantwoording afleggen of nemen over wat er is misgegaan. Er volgen nauwelijks consequenties, merkt hij. ‘Ik noem het suikeroom-financiering: er is altijd wel weer een hoge ambtenaar of minister die financieel te hulp schiet als een project mislukt. Ik vergelijk it bij het Rijk ook weleens met ontwikkelingshulp: beide activiteiten worden gezien als nuttig, maar tevens als abstract, ver van ons bed, weinig tastbaar. Daardoor ontstaat er geen kostenbewustzijn.’

Inhuur

Een bijkomend probleem is dat het de rijksoverheid niet goed lukt om het aantal ingehuurde ict’ers terug te dringen. Bij de meeste grote it-afdelingen varieert het percentage externen tussen de dertig en vijftig procent. Uit de ‘Jaarrapportage bedrijfsvoering Rijk 2016’ blijkt dat er vorig jaar 813 miljoen euro aan interne personeelskosten is besteed en 427,3 miljoen euro aan ingehuurde ict’ers op een geschatte totale kostenpost van ruim twee miljard euro aan ict-uitgaven. Het Rijk weet overigens nog steeds niet precies hoeveel geld er aan ict wordt besteed; daar loopt nog een ‘meerjarige verkenning’ naar.

Over de gehele linie geldt sowieso dat de overheid er niet in slaagt om de inhuur van externen terug te dringen. Sterker, dagblad AD meldde afgelopen zomer na eigen onderzoek dat de uitgaven aan externe inhuur onder 148 bestuursorganen in twee jaar tijd met 19 procent zijn gestegen, tot 2,4 miljard euro in 2016.

Wat de overheid vooral doet, en dat raadt Ard-Pieter de Man, hoogleraar consultancy aan de Vrije Universiteit en rector van het opleidingsinstituut voor consultants Sioo, ten strengste af, is voor ‘een dubbeltje op de eerste rij willen zitten’. Hij vindt, stelde hij in een interview in het Financieel Dagblad, dat de overheid minder moet aanbesteden op uurtarieven (het uurtje-factuurtje). Een overheidsorganisatie is dan wel goedkoper uit, maar de ingehuurde adviesbureaus zullen vanwege deze prijsdruk alleen nog het minimaal noodzakelijke doen, terwijl zij hun beste consultants inzetten op meer lucratieve projecten. Het gevolg, aldus De Man tegen de zakenkrant: Overheden krijgen adviezen die nu nog werken, maar over een aantal jaren weer achterhaald zijn, zoals over it. Terwijl ze juist behoefte hebben aan een advies dat inspeelt op de snelle technologische veranderingen. ‘Maar consultants die tegen lage tarieven moeten werken, zullen niet tot het uiterste gaan en adviezen geven die zij al tien jaar verstrekken.’ De Man vindt dat de hoogte van de beloning afhankelijk moet zijn van de prestaties die consultants leveren.

Volgens advies- en benchmarkbureau Metri bedingen overheden met name kortingen bij hoger ingeschaalde it-functies, zoals senior- en medior-projectleiders en senior- en medior-architecten. Metri houdt de inhuurtarieven bij die in mantelcontracten rond ict-beheeractiviteiten en bij het rechtstreeks inhuren van zzp’ers worden aangehouden. ‘Daar zien wij dat de rijksoverheid in vergelijking met het bedrijfsleven veel meer betaalt voor juniorrollen, ruim achttien procent. Maar de rijksoverheid zit met zijn tarieven voor medior- en seniorfuncties duidelijk onder de markt; respectievelijk 1,2 procent en 2,5 procent’, zegt researchconsultant Sytse van der Schaaf. 

Werving

Toch probeert het Rijk via allerlei campagnes beloftevolle ict’ers binnen te hengelen om het niveau te verhogen en de cruciale functies binnen ict in te vullen, ook om zo minder afhankelijk te zijn van inhuur. Daarbij speelt mee dat het aantal ict-vacatures toeneemt als een gevolg van de toenemende digitalisering van de rijksorganisaties en de uitstroom van ict’ers die met pensioen gaan. Sinds 2014 loopt er een overkoepelende campagne om de bekendheid en aantrekkelijkheid van het Rijk als ict-werkgever te verhogen en hiermee de rijksonderdelen te ondersteunen in hun werving. De spil in dit alles is de website Werkenvoornederland.nl/ict, waar alle openstaande ict-vacatures voor de rijksoverheid staan. Op deze site staan bijvoorbeeld testimonials van tevreden ict’ers die vertellen wat de praktijk is bij Defensie, DUO, Logius of de Belastingdienst. Volgens ict-vakblad AG Connect geeft de rijksoverheid dit jaar bijna een miljoen euro uit aan ict-gerelateerde arbeidsmarktcommunicatie. Vorig jaar werden er ruim 1.100 vacatures gecommuniceerd. Alleen, meldt de AG, hoeveel ict’ers er exact geworven zijn, is onbekend. De rijksoverheid blijkt nog geen gemeenschappelijk wervings- en selectiesysteem te hebben.

Begin december staat de teller op de vacaturesite op ruim honderdvijftig vacatures (waar meerdere vrije plekken achter kunnen zitten). De gezochte functies lopen uiteen van profielen op het gebied van informatiebeleid- en strategie, architectuur/infrastructuur en development/testing tot aan beheer, (project)management, (data)analyse en informatiebeveiliging en audit.

Veel overbekende functieprofielen dus, waarmee niet direct het imago wordt weggenomen dat er bij het Rijk vooral stoffige automatiseerders aan oude systemen werken. Terwijl de rijksoverheid wel degelijk op zoek is naar nieuwe ict-beroepen. Data-scientists bijvoorbeeld, een functie waar Defensie veel werk van maakt. Op de website staat bijvoorbeeld een testimonial van een luitenant-kolonel bij de Koninklijke Luchtmacht die een team dataspecialisten aanstuurt in de zogeheten Data Science Cell. Daarin wordt de komende anderhalf jaar onderzocht hoe Defensie big data kan inzetten bij militaire vraagstukken. Het team is divers: er zitten onder andere wiskundigen, gevechtsleiders, verkeersleiders, radaranalisten, natuurkundigen, psychologen, meteorologen, bedrijfskundigen, logistici en techneuten bij. 

Trainees

Een woordvoerder van Defensie laat weten dat de ict-organisatie er ook anders uit gaat zien. Veel wil hij er nog niet over kwijt, omdat de reorganisatie in een afrondende fase zit. Wel dat de krijgsmacht driftig op zoek is naar ‘andersoortige ict’ers’. Defensie organiseert bijvoorbeeld elk halfjaar het Tech Talent Event, om studenten te laten zien (en te werven) wat het ‘digitale domein’ bij de krijgsmacht zoal inhoudt. Rijksbreed loopt er een zogeheten Rijks ICT Traineeprogramma (RITP) dat pas afgestudeerde ict’ers een tweejarig traineeprogramma biedt. Dit RITP kent twee lijnen. De eerste lijn richt zich op medewerkers die zich bezighouden met het primaire proces en de ict-bedrijfsvoering van het Rijk. De andere lijn richt zich op functies in de ict-uitvoering, waarbij er meer aandacht is voor de ‘harde’ ICT (de ict-middelen). De trainees werken in twee jaar tijd op drie verschillende werkplekken bij de rijksorganisaties die meedoen aan het programma. Ze verdiepen zich hierbij in het ict-vakgebied, volgen een opleiding en krijgen begeleiding (doorgaans van een chief information officer of chief technology officer).

Zegsman Giesen van het ministerie van BZK meldt dat het RITP op 1 september 2016 is gestart met 41 trainees en achttien deelnemende organisaties. Die zijn inmiddels met hun derde opdracht bezig. Dit jaar is de tweede lichting begonnen met wederom 41 trainees. Zij werken vanaf 1 september aan hun eerste opdracht. Per 1 september 2018 start de derde tranche van het RITP.

Model Estland

Volgens Hans van Bommel, oprichter en mede-eigenaar van it-bedrijf SpronQ en auteur van een reeks boeken over dit thema, zet dit allemaal geen zoden aan de dijk. Van Bommel is betrokken bij digitale veranderingsprocessen bij overheidsinstanties, zoals het CIZ en Defensie, ministerie van Financiën, financiële instellingen (MN) en bedrijven (NewMotion).

Hij is pleitbezorger van een rigoureus andere aanpak met een veel kleinere, centrale ict-organisatie voor de rijksoverheid waarbij, gebaseerd op kleinschalige evolutionaire ontwikkeling van ict, wordt samengewerkt met slimme mensen van buitenaf. ‘Die vind je momenteel binnen het midden- en kleinbedrijf. Niet bij grote bedrijven zoals Accenture, Ordina, CGI, Atos en Capgemini. Dat zijn de verlengstukken geworden van de ict-afdelingen van rijksorganisaties. En die zijn de afgelopen jaren vaak waterhoofden geworden.’

Van Bommel schetst dat de Nederlandse overheid voorop liep met ict tot rond 2007. Sindsdien zit het muurvast door silo-denken, complexiteit door stapeling met it-systemen, te grote projecten en groeiende ict-organisaties met te veel management en inhuur. ‘Het is de wet van de remmende voorsprong. Alleen is sindsdien de angst er in geslopen, versterkt met het ‘Alias-delirium’, om er iets aan te doen. Het is toch bizar om te zien dat in Nederland de overheid miljarden in ict steekt, dit weinig oplevert en dat er niet wordt ingegrepen. Hij is er van overtuigd dat met een andere opzet van de rijks-it er een veel betere dienstverlening is aan te bieden tegen veel lagere kosten. ‘Richt bij het Rijk één centrale organisatie in met één werkwijze en één ondersteunde ict-organisatie en leg op decentraal niveau de ontwikkeling neer. Nota bene: er bestaat al het Alliantie Standaard Platform bij het Rijk. Dat is zo’n krachtig concept bij de overheid maar heeft nog amper zichtbaarheid. En ja, met zo’n opzet heb je bij de overheid veel minder ict’ers nodig maar die vinden heus een andere baan. En veel minder inhuur. Maar denk eens aan al die miljarden die de rijksoverheid voor andere dingen kan gebruiken.’

Van Bommel verwijst graag naar Estland als lichtend voorbeeld waar ze voor een budget van negentig miljoen euro per jaar een modern werkend centraal overheidssysteem hebben draaien. Met als belangrijk uitgangspunt: geen redundantie en het managen van veroudering als een continu proces; daarbij wordt alles maar één keer opgeslagen. Als sleutelproject werd door de Estse overheid de IDkaart aangewezen, gebaseerd op pki (public key infrastructure). Met als belangrijk uitgangspunt: alle data worden maar één keer opgeslagen. Met die ID-kaart kunnen de Esten zo ongeveer alles: stemmen, zorg, reizen met ov, registratie van onroerend goed, bankzaken doen en natuurlijk identificeren. Het land loopt ook nog eens met een ‘data protection act’ ver voorop ten opzichte van de EU-regelgeving met betrekking tot privacy. ‘In Nederland dienen we collectief te transformeren naar dit model, willen we niet volledig vastlopen met zijn allen. Hierover zou ik dolgraag een landelijke debat willen starten. Tot op het niveau van minister-president Rutte. Wat Estland doet, moet toch bij ons de ogen openen.’

(Deze bijdrage is afkomstig uit Computable Magazine, editie 01/2018.)