Het loopt wéér uit de hand met de BRP

Hoewel alles leek mee te zitten, is staatssecretaris Raymond Knops er binnen een paar weken tijd toch in geslaagd de beker met BRP-gif van zijn voorganger Ronald Plasterk over het ministeriële pluche te morsen. Onnodig en tragisch. Knops moet zijn ambtenaren in het gareel krijgen of het wordt nog erger. Een reconstructie.

Staatssecretaris Knops van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) staat voor een zware opgave. Hij krijgt alle ict-taken van zijn ministerie terwijl ict-portfolio’s van andere ministeries naar hem worden overgeheveld. Ict is link. De tijd dat een bewindspersoon onbeperkt geld aan ict kon verspillen, is voorbij. (Wiebes met zijn Belastingdienst is de uitzondering.) En dan heeft Knops ook nog het honderd-miljoen-rampdossier dat Basisregistratie Personen (BRP) heet.

Maar met die BRP leek het juist mee te vallen. Door de ‘skelettransplantatie’-affaire was de Kamer begin 2017 ontwaakt zodat minister Plasterk dit dossier niet kon doorschuiven naar zijn opvolger. Met het staken van het BRP-programma was de angel al uit het dossier. Het enige dat Knops hoefde te doen was de toezeggingen van Plasterk uitvoeren: vrijgeven van de code en de documentatie en ergens volgend jaar een feitenrelaas afscheiden. Met die vrijgave zou hij ook de boze gemeenten die op eigen kosten verder willen met de BRP software enigszins tevreden kunnen stellen. Die geloven dat ze zijn geflest door Plasterk en het BIT en willen zelf verder met de BRP-software. What could possibly go wrong?

NRC biedt hulp

Vorig weekend kwam de NRC met een uitgebreide reconstructie van het BRP-fiasco. Veel betrokkenen zullen er blij mee zijn geweest. Want volgens de NRC zijn de kaboutertjes schuldig aan het falen. Die kaboutertjes zijn anonieme hoge ambtenaren. Of de BRP-software wel echt een total loss was, wordt door de NRC subtiel in twijfel getrokken. De skelettransplantatie is volgens ‘sommige deskundigen’ een bij langlopende trajecten gangbare opschoonoperatie. Iedereen met wie de NRC spreekt is anoniem en de software is nog geheim, dus elke bewering kan. Volgens de NRC leidt vertraging ook tot het onbruikbaar worden van software en die vertraging is weer de schuld van de ongenoemde kaboutertjes. Smoke and mirrors in de kwaliteitscourant.

Naast de ambtelijke kaboutertjes is wat de NRC betreft ook het Bureau Ict Toetsing (BIT) schuldig aan het BRP-fiasco. Het BIT brandt plotsklaps de BRP tot de grond toe af, zonder goede onderbouwing en zonder wederhoor. Weer zijn de ict’ers niet dader maar slachtoffer. Wie het BIT aangezet heeft tot deze liquidatie (want dat was het inderdaad) vermeldt de krant niet. Dan ik maar: Plasterk heeft onder druk van VVD-CDA-D66 het probleemdossier BRP geofferd om een afbreukrisico voor Rutte III weg te krijgen. In ruil daarvoor heeft de Kamer het Plasterk niet te moeilijk gemaakt. Dat de gemeenten zich belazerd voelen, is bijkomende schade, maar niet Knops maar Plasterk is de kop van Jut. Stel je voor dat de NRC dit had achterhaald en opgeschreven!

En dan liep er ook nog iemand rond met een ‘giftige pen’ die anti-BRP-stukjes in ‘online-vakbladen’ schijft die Kamerleden dan weer lezen. Die persoon is ook de enige die de NRC heeft geïnterviewd die dat niet doet op voorwaarde van anonimiteit want ‘klussen heeft hij toch genoeg’. Door de interviews met die azijnpisser kwam tot ieders verrassing boven dat de BRP-programmamanager zich mogelijk persoonlijk heeft verrijkt. Ook dat pijnlijke feit heeft de krant niet gehaald. Scheelt weer gedoe voor Knops.

Met zo’n frame in een gezaghebbende courant kun je iets als aantredend staatssecretaris, zeker als alle topambtenaren zijn vertrokken en vervangen. Niet zozeer de ict’ers hebben gefaald maar iedereen. En dus gaat iedereen vrijuit. Zoals gewoonlijk.

Bijna perfecte start van Knops…

Ik kreeg na het aantreden van Rutte III signalen dat aantredend bewindsman Raymond Knops de luiken radicaal open wilde gooien. Ik geloofde dat. Sterker, ik geloof dat nog steeds. De enige politicus die er in de NRC-reconstructie echt van langs krijgt, is toenmalig CDA-staatssecretaris Ank Bijleveld (nu minister), maar vanaf 2011 is het CDA de enige speler die door heeft wat er gebeurt. In 2011 dient CDA-Kamerlid Ger Koopmans een motie in wanneer duidelijk wordt dat het BRP-programma (toen nog mGBA geheten) werd omgekat van een programma-met-resultaatverplichting naar een uurtje-factuurtjefeest. Híer en nergens anders werd de basis gelegd voor de ramp van honderd miljoen. Voor de NRC is dit irrelevant. In 2015 is het weer een CDA-Kamerlid, Mona Keijzer (nu ook staatssecretaris), dat vraagt om het vrijgeven van de broncode van de BRP. Het CDA was haar tijd vooruit, althans wat de BRP betreft.

Met de kleine CDA-fractie onder Rutte II kan het niet anders of Kamerlid-nu-staatssecretaris Knops moet dit hebben meegekregen. In de hectische periode rond en na het staken van het BRP-programma kreeg ik ook te horen dat Rutte III het echt anders wilde gaan doen. En, guess what, Knops houdt woord. In een recente Kamerbrief meldt hij:

• Dat de finale versie van de broncode en functionele/technische documentatie wordt vrijgegeven;
• Dat dit gebeurt middels GitHub zodat iedereen bij de code en documentatie kan;
• Dat de software onder een opensource-licentie wordt vrijgegeven die garandeert dat bewerkingen ervan (bijv. door de gemeenten) ook als opensource beschikbaar blijven;
• Dat eerdere versies van de BRP-code ook worden vrijgegeven, zij het pas nadat een onderzoekscommissie een feitenrelaas heeft afgescheiden.

Hoewel afgedwongen onder zware druk van de Kamer is dit een groot precedent. Het is vooral slim van Knops om de software opensource te houden (overigens gesuggereerd door SP-Kamerlid Maarten Hijink). Daarmee garandeert hij dat de gemeenten de code niet meer in het duister kunnen trekken (wat ze beslist willen) en voorkomt hij dat hij straks door de VNG wordt gechanteerd met indianenverhalen over hoe verkeerd en schadelijk de beslissing om te stoppen met de BRP was. En als de BRP-software een total loss is (en dat denken het BIT en ik), dan sterft de gemeentelijke doorstart met de BRP-code een snelle dood en wordt voorkomen dat er nog meer goed belastinggeld naar kwaad geld wordt gegooid. Well played, excellentie!

… maar met twee uitvoeringsfouten

Iedereen die het beste voor heeft met de besteding van onze belastingcenten aan ict moet blij zijn met wat er nu gebeurt en de staatssecretaris maximaal krediet geven. Hem helpen mag ook. Ik heb van mijn kant via informele kanalen geprobeerd om twee waarschuwingen bij de staatssecretaris te krijgen:

• Pas ervoor op dat uw uitvoerende ambtenaren de openbaarmaking niet verneuken. Openbaarmaking vereist expertise die het ministerie niet heeft. Informatie achterhouden zit bij Nederlandse ambtenaren in de genen. En uw ambtenaren die de BRP-software nu openbaar moeten maken, zijn jarenlang bezig geweest met informatie verbergen. (Ik heb in 2015 de BRP-code ingezien en meegemaakt hoe ver die sabotage gaat.) Ga ook niet proberen om producten te indexeren of te ordenen. Je wekt daarmee alleen maar de indruk dat het programma haar zaken op orde had.
• Maak de eerdere versies van de BRP-code nu meteen openbaar. Hoe begrijpelijk ook, wacht er niet mee! Deze eerdere versies zullen laten zien hoezeer de Kamer is misleid door programmamanager Franke, minister Plasterk en de adviesbureaus Gartner en KPMG. Als je dat niet doet, zorg er dan voor dat uw onderzoekscommissie echt diep in de code duikt. Voor je het weet heb je weer een schandaal als er zaken bewust of onbewust over het hoofd worden gezien.

En toen brak de pleuris uit.

Of mijn tweede waarschuwing terecht was moet volgend jaar blijken. Ondertussen is mijn eerste zorg al bewaarheid geworden. Snel na het vrijgeven van de BRP-code kreeg ik telefoontjes en mails die aangaven dat ze bij de gemeenten nu helemaal woedend zijn. Niet alleen zou het ministerie slechts ‘enkele procenten’ van de code hebben vrijgegeven, maar ook zou er code actief onklaar zijn gemaakt. Dat laatste acht ik onwaarschijnlijk, alleen al omdat het deskundigheid vereist die het ministerie niet heeft, terwijl het ook goed kan dat er mensen de BRP-code achterover hebben gedrukt om zich te verdedigen tegen mogelijke claims. Morrelen aan de software zou dus stupide zijn. Maar het laat wel zien dat de relatie tussen het ministerie en de gemeenten razendsnel verder verslechtert. En onnodig. Afijn, de geest is weer uit de fles. Zowel de NRC als Computable publiceerden erover. De Kamer is boos: een gepland overleg van de Commissie BZK wordt verplaatst naar volgende week. GroenLinks-Kamerlid Nevin Özütok probeerde zelfs zonder succes een plenair debat georganiseerd te krijgen. Staatssecretaris Knops wacht een hoop gedonder. Onnodig gedonder.

Ondertussen doet de voorlichter van Knops er alles aan om de schade te vergroten. Op een vraag van Computable waarom niet alle code is vrijgegeven, geeft deze het volgende, onthutsende antwoord: ‘De openbaarmaking van de broncode beoogt niet een herstart van de operatie BRP mogelijk te maken, gelet op het Kamerbreed gesteunde besluit van de minister van BZK om de operatie te stoppen. In dat kader zijn ook door de Kamer kritische vragen gesteld bij het initiatief van de VNG om een verkenning te doen naar de bruikbaarheid van (delen) van de broncode ten behoeve van een Gemeenschappelijk Verenigde Registratie van persoonsgegevens (GVR).’

Knops’ voorlichter zegt bijna onomwonden dat het ministerie het de gemeenten onmogelijk wil maken om door te gaan met de code van de BRP en dat de Kamer daarachter staat. Zoiets maak je toch zelden mee! Meneer Knops, haal snel de bezem door de afdeling voorlichting!

Incompetentie of kwade trouw?

Het is natuurlijk verleidelijk om wat er rond de BRP gebeurt te duiden in termen van vuile spelletjes, list en bedrog. Uiteindelijk is dat van 2013 tot 2017 het patroon geweest. Toch denk ik dat de staatssecretaris en zijn nieuwe kaboutertjes (de oude zijn weg) van goede wil zijn. Ze zijn echter aangetreden als leidinggevenden in een organisatie met een bedenkelijke ‘modus operandi’ en vooral een totaal gebrek aan ict-deskundigheid.

Dat werkt ongeveer zo:

• ‘De staatssecretaris wil dat we de code en de documentatie openbaren. Dat doen we niet volledig. Natuurlijk gaan we niet vermelden wat we niet openbaren. Daar moet de buitenwereld zelf maar achter komen.’
• ‘We snappen niets van ict, dus we gaan kijken of er persoonsgegevens in de Java-code zitten. Persoonsgegevens interpreteren we zo ruim mogelijk, dus we verwijderen zelfs de namen van de programmeurs uit de code. Zelfs als we dat gedaan hebben, verklaren we een groot deel van de code nog als ‘privacygevoelig’ en houden die achter.’
• ‘We geven alleen code en systeemdocumentatie gedeeltelijk vrij. Dus bijvoorbeeld geen testdata en testverslagen. Testpersoon ‘000000012 – Pietje Puk’ zou in het echt best kunnen bestaan. Of misschien bestaat er iemand met BSN 000000012. Of iemand die ‘Pietje Puk’ heet. Kortom, alles achterhouden!’
• ‘Staat er ergens een wachtwoord in de code dan houden we die code achter. Misschien wordt ‘Welkom123’ ook wel elders bij de overheid als wachtwoord gebruikt.’

Dit geeft ongeveer een beeld van de denkwereld van de uitvoerende ambtenaren onder de arme staatssecretaris Knops. Zoals wel vaker zijn kwade trouw en extreme incompetentie niet te ontwarren. Ik ga het in elk geval niet proberen. Ik heb vooralsnog vertrouwen in de goede intenties van de staatssecretaris en zijn nieuwe kaboutertjes, maar door de organisatie daaronder moet de bezem heen. Zo niet, dan gaat dit van kwaad tot erger.

Het roer kan nu nog om!

Eén van de meest fascinerende aspecten van ambtelijke organisaties is dat ze haast eindeloos op een verkeerd pad doorgaan totdat de druk van buiten te hoog wordt. Dat is wat we hier zien gebeuren: het ministerie acteert zoals vanouds en brengt daarmee de nieuwe, goedwillende top in gevaar. Mede omdat alle deskundigheid ontbreekt, vraagt de situatie om faire vrijgave van de code door professionals. Programmatuur bevat geen persoonsgegevens en als de programmeur zijn of haar naam in de code zet, dan blijf je daarvan af. Hetzelfde geldt voor functionele en systeemdocumentatie. Testgegevens zijn fake, ook als er in het echt iemand rondloopt die ‘Pietje Puk heet. Een testverslag op basis van testgegevens brengt niemands privacy in gevaar. De naam op een architectuurdocument kan gewoon blijven staan. Enzovoorts. Je verwijdert de naam van de schilder toch ook niet als je één van diens schilderijen tentoonstelt?

De beste manier om het roer om te gooien, is om niet GitHub maar de ontwikkel- en samenwerkingsomgeving www.modernodam.nl te gebruiken als platform om zaken te openbaren. Natuurlijk moet ook nu alles worden doorgekamd op echte privacy-risico’s (andere risico’s zijn er niet), maar dan heb je uiteindelijk een platform met software die compleet is en compileert. Daarna kan staatssecretaris Knops alsnog de kudos krijgen die hem toekomen en kunnen de gemeenten het ministerie niet meer beschuldigen van sabotage. Als meteen de oude versies van de code worden vrijgegeven, hoef ik voor een keer geen hyperlink te plaatsen naar dit artikel.

En ondertussen is er toch een klein deel van de BRP-broncode vrijgegeven en wordt deze bekeken door Java-experts. Ik houd mijn kruit nog droog, maar de eerste indrukken zijn dat de kwaliteit inderdaad dramatisch is en beweringen van minister Plasterk richting de Kamer niet kloppen. De gemeenten gaan niet ver komen met het doorontwikkelen van de BRP. Alle reden daarom om ze geen strobreed in de weg te leggen.