Endgame BRP: iedereen gaat vrijuit

De Kamercommissie Binnenlandse Zaken draaide minister Plasterk vorige week de duimschroeven aan nadat deze weer eens probeerde om het BRP-fiasco door te schuiven naar zijn opvolger. Nu ligt er een brief waarin de Kamer op één onderdeel na de middelvinger krijgt. Maar de tijd dringt en de kans om de onderste steen boven te halen is bijna voorbij.

Voor wie het laatste ict-koningsdrama niet volgt: op 5 juli 2017 gooide minister Plasterk de handdoek in de ring en meldde de Kamer dat zijn project om de bevolkingsadministratie te vernieuwen (oBRP) ‘ordentelijk’ wordt opgedoekt. Schade: pakweg honderd miljoen euro. Potentieel even kostbaar is dat Plasterk zijn opvolger een slagveld van wantrouwen en ruzie nalaat. Al die schade is het gevolg van een project dat al voor zijn aantreden was mislukt. Plasterk besloot echter in 2013 om het BRP-dossier af te kopen met veel meer tijd en belastinggeld en zo iedereen te vriend te houden. Het resultaat is precies tegenovergesteld.

Geheel in stijl ondernam Plasterk vorige week nog een ultieme poging onder zijn belofte uit te komen om de Kamer vóór 15 september te informeren over de afwikkeling van het BRP-project en de opvolging van de vragen en moties vanuit de Kamer. ‘Geeft u mij nog enkele weken’, zo was het verzoek. Maar de Kamercommissie BZK pikte dat niet en eiste een brief. Deze ‘eindbrief’ (directe link hier) ligt er nu. En het is zoals te verwachten was vooral Operatie Doofpot.

Zonder precedent: BRP broncode wordt vrijgegeven

Een doofpot, zei ik, maar niet helemaal. Kamerlid Hanke Bruins-Slot (CDA) vroeg om vrijgave van de BRP-producten die voor die honderd miljoen zijn gemaakt. En dat gebeurt! Citaat:

‘Verschillende fracties hebben […] gepleit om, als dat juridisch mogelijk is, alles wat door de operatie BRP is geproduceerd, waaronder de programmatuur, openbaar te maken. Ik kom aan deze wens van de Kamer tegemoet. De meest actuele versies van de ontwikkelde programmatuur en bijbehorende documentatie zullen actief openbaar worden gemaakt. Zo kan iedereen die dat wil hiervan kennis nemen.’

Bij mijn weten is het zonder precedent in de lange geschiedenis van Nederlandse publieke faal-ict dat de belastingbetaler te zien krijgt wat er met zijn geld is gemaakt. En spannend is het! Stel je voor dat waar is wat de gemeenten is verteld en dat inderdaad 87 procent van de BRP-software af is. Dan hebben de gemeenten dus gelijk en kan het BIT (en ondergetekende) wel inpakken. Natuurlijk zullen dan niet alleen de gemeenten maar ook ict-bedrijven brood zien in het afbouwen van de BRP, desnoods alleen voor gebruik door gemeenten. De BRP is dan een erg duur uitgevallen decentraliserings- of privatiseringsproject met een happy ending. Ook dat zou een unicum zijn en sowieso een triomf voor het idee van open source. Nederland zou dan een beetje Estland worden.

De kans is natuurlijk groter dat het BIT (en ondergetekende) gelijk krijgt en de software een total loss is. Dan wordt het stil en keert de vrede in ambtenarenland weer terug – hopen we. Het wordt dan ‘glas, plas, was’ maar dat is beter dan voortgezette ruzies.

De gemeenten: weg met de RvIG!

Plasterk realiseert zich ondertussen dondersgoed dat er een scenario bestaat waarin de gemeenten met de restanten van de BRP op de loop gaan en er gênante toestanden ontstaan. Citaat:

‘De gemeenten zullen in dat kader ook nagaan of wat de operatie BRP heeft geproduceerd bruikbaar kan zijn […] zonder dat dit een voortzetting van de operatie BRP is. Een voortzetting van de operatie BRP beoogt de VNG zeker niet.’

U leest hier een bezweringsformule. De gemeenten zijn al bezig om te kijken of ze een eigen BRP kunnen neerzetten en hebben al twee miljoen uitgetrokken voor een programma met de onbedoeld grappige naam GVR. Ze willen met GVR dolgraag af van de beheerder van het centrale GBA-Verstrekkingen systeem dat de afnemers van de gemeenten bedient. Zij zien deze beheerclub, de Rijksdienst voor Identiteitsgegevens (RvIG), als de kwade genius bij de omverwerping van de BRP. Het staat met zoveel woorden ook in het doodvonnis van het BIT: de overdracht van de BRP naar de RvIG heeft nooit plaatsgevonden en de RvIG heeft de begroting voor de in beheername van de BRP tot astronomische hoogten opgeschroefd. (Wat Plasterk en dus het BIT goed uitkwam.) De gemeenten zien niet alleen Plasterk en het BIT, maar zeker ook de RvIG als de moordenaar van de BRP.

Wie met deze kennis de brief leest ziet wat Plasterk voor ogen staat: een harde ict-boedelscheiding tussen de gemeentelijke ict en de ict bij Rijksbeheerder RvIG – een soort BRPexit. Wéér spaart Plasterk kool en geit. Zelfs al heeft het RvIG gelijk dat de BRP een onbeheerbaar zombieproduct is (en dat weten we binnenkort), dan nog is het spel door de RvIG zo gemeen gespeeld dat dit niet zonder personele consequenties mag blijven. Plasterks opvolger moet voor de lieve vrede in ambtenarenland beslist een paar gluiperds bij de RvIG heenzenden.

Dynamiet: het BRP feitenrelaas

Een van de gevaarlijkste toezeggingen die de Kamer van Plasterk afdwong was het opstellen van een feitenrelaas. Dat Plasterk de Kamer bij voortduring heeft voorgelogen is iedereen nu wel duidelijk, dus zo’n feitenrelaas is een precaire zaak. De waarheid opschrijven is dodelijk en zaken wegmoffelen is levensgevaarlijk. Een aantoonbaar onvolledig of onwaar feitenrelaas zou vrijwel zeker leiden tot aanvullingen en correcties die politieke problemen opleveren. En dus lezen we het volgende:

‘Naar mijn mening hebben de rapporten en adviezen die in de periode 2013 vanaf zijn verschenen over de operatie BRP op een transparante manier inzichtelijk gemaakt hoe de operatie BRP in elkaar zat en welke voortgang er werd geboekt.’

Met andere woorden: ‘Toedeledokie. Ik, Ronald Plasterk, vind bij nader inzien dat ik het Kamerstemvee steeds netjes en volledig heb geïnformeerd. Eigenlijk is er niets misgegaan. Leest u mijn rapportages nog maar eens.’ Dit is dermate schaamteloos dat de Kamer hiermee nooit akkoord lijkt te kunnen gaan. Maar je kunt de redenering ook omdraaien: zo’n middelvinger kan alleen als de toekomstige coalitiepartijen al aan boord zijn gehaald. Rutte III staat immers voor de deur en Plasterk heeft door te traineren gewonnen. Een feitenrelaas zal er nu pas komen als er een nieuwe minister zit en daarin zullen de coalitiepartijen geen zin hebben, zo vrees ik. Als dat zo is dan heeft Plasterk dus gewonnen.

Cruciaal voor de doofpotactie is natuurlijk ook dat alleen de allerlaatste, mogelijk nog opgepimpte versie van de BRP wordt vrijgegeven. Dat is zoals we zagen precies wat Plasterk aangeeft te zullen doen. En dat is logisch: voor de echte forensisch onderzoeker is er geen mooier rokend pistool dan de eerdere versies van de BRP – u weet wel, met die niet-werkende gegenereerde software die later weer handmatig is overgeprogrammeerd. Die eerdere versies blijven verborgen en worden geheid niet gearchiveerd. Hetzelfde gaat op voor de projectcommunicatie. Alle interne ruzies over niet-werkende software en alle acties om de werkelijkheid te masseren zijn straks verdwenen.

Het voorspelbare lot van de ‘pluk ze’-motie

En dan was er nog die motie van Kamerlid Ronald van Raak (SP) die Plasterk vroeg om geld terug te vragen bij externe graaiconsultants. En jawel hoor:

‘Er is inmiddels getoetst of vastgesteld kan worden dat een of meerdere van de externe ingehuurde krachten niet aan de contractuele verplichtingen heeft/hebben voldaan. De uitkomst van deze toets is dat dit niet het geval is. Er is op basis van een inspannings- en niet op basis van een afrekenbare resultaatsverplichting gecontracteerd. Betrokkenen hebben aan de inspanningsverlichting voldaan. Er zijn derhalve geen mogelijkheden om geld bij betrokkenen terug te halen.’

Juridisch is wat hier staat kul. Natuurlijk hebben de externen hun uurtjes netjes verantwoord. Maar dat laat onverlet dat er is wangepresteerd en dat claims bij enkele eindverantwoordelijke externen kansrijk zijn. Omgekeerd: als de overheid niet meer vraagt van externen dan dat ze hun uren netjes verantwoorden en factureren dan mag iedereen zijn rechtsbijstandverzekering nu opzeggen.

Hopelijk gaat Van Raak hierop los. Bij de BRP is er probleemloos een kandidaat “pluk ze” externe te vinden en dat is de topbaas, de gedelegeerd opdrachtgever die, samen met Gartner, Plasterk heeft aangezet om in 2013 een doorstart te maken. Er is vrijwel geen overheidsproject te vinden waar de eindverantwoordelijke een externe is. Dus als er ooit een kans is om externe graaiconsultants aan te pakken dan is het wel bij de BRP.

Gartner: ‘neem onze rapporten vooral niet serieus’

Plasterks besluit om door te gaan met de BRP was gebaseerd op een langdurig, grootschalig en zeer kostbaar onderzoek in 2013 door Gartner naar de staat van de BRP. Gartners rapport in één zin: ‘32 procent van de BRP is klaar’. Dit getal was in essentie de reden om door te starten, met zestig miljoen schade tot gevolg. Zoals we weten concludeerde het BIT dat die pre-2013 software integraal de prullenbak in kon. Gevalletje landsadvocaat, zou je zeggen, maar zo werkt dat natuurlijk niet. Een claim op Gartner zou een enorme beerput opentrekken. En dus schrijft Gartner een memo dat Plasterk zonder enig commentaar als bijlage toevoegt. Gartners five page memo bevat vooral irrelevante teksten waaruit drie beweringen te halen zijn die ik hier vrijelijk parafraseer:

1. wij hebben helemaal nooit gekeken naar de kwaliteit van de software;
2. die ’32 procent klaar’-schatting van ons zegt sowieso helemaal niets;
3. na de BRP-doorstart hebben onze collega’s KPMG en PBLQ net als wij opgeschreven wat de minister graag wilde horen.

Gartner is te vergelijken met de architect van een parkeergarage die zegt dat zijn ontwerpen niet per se bouwbaar zijn maar artistieke impressies waar je als klant alle kanten mee op kunt. Echt, dit kan alleen in de ict. Ook hier geen claims en ook geen gevolgen voor verdere inhuur voor andere adviesklussen bij de overheid.  De enige partij die een zucht van verlichting slaagt is het BIT dat nu niet hoeft te bewijzen dat de BRP-software die Gartner groen licht gaven onwerkbare bagger was.

Het deksel op de doofpot: verder onderzoek

Natuurlijk is er een kans dat de Kamer deze week weer gehakt maakt van de uitstel- en doofpotpogingen van Plasterk rond de BRP, maar zoals gezegd acht ik die kans klein. Het hoofdargument heb ik al gegeven: als de BRP-poep de ventilator raakt zit de volgende minister op een zeer vervelend dossier en dat wil een Kamermeerderheid van VVD, CDA, D66, CU en (natuurlijk) Plasterks PvdA niet. Zo bezien heeft Plasterks uitstelstrategie zijn doel wel degelijk bereikt. Maar misschien ben ik te cynisch. Morgen weten we meer.

Gesteld dat Plasterk wint en zijn opvolger de gangbare weg bewandelt zullen we de komende jaren een veelheid van schijnbewegingen gaan zien die weer veel belastinggeld gaan kosten en waar weer niets uit gaat komen. De geschiedenis tussen 2001 en 2009 herhaalt zich dan, maar met als startpunt een enorm bestuurlijk trauma en vergaand verziekte verhoudingen. Het begint nu al met onderzoek door ambtenaar Leijtens die ondertussen een veel urgentere opdracht heeft gekregen en een commissie van wijzen die ergens in 2018 met een rapport moet komen. (Saillant detail: niemand weet wie er in die commissie zitten. Computable heeft het gevraagd maar krijgt geen antwoord.) Meer dan ooit zal de inhoud er niet toe doen en zal de commissie vooral bezig zijn met het weer on speaking terms krijgen van gebrouilleerde bestuurders. Alleen een ijzersterke en daadkrachtige minister van BZK, een ware anti-Plasterk, heeft een kans om dit gestrande schip weer vlot te trekken. Als we zo’n minister krijgen zal deze als eerste dat feitenrelaas boven tafel willen hebben mocht de Kamer het er nu bij laten zitten.

Laten we als belastingbetalers hopen dat ik hier zowel de Kamer als de toekomstige minister van BZK onderschat. We zullen dat snel weten.