Berlijn: startupstad aan de Spree

Schoenen via Zalando, muziek via SoundCloud, avondeten via HelloFresh. Nederlanders nemen, bewust of onbewust, veel diensten af van jonge Berlijnse ondernemingen. Hoe Berlijn na Londen startuphoofdstad van Europa werd en hoe de oude economie daarbij helpt.

Silicon Allee, zo noemen ze de Berlijnse startupscene ook wel. Dikke knipoog naar Amerika, en een beetje tendentieus. Maar er bruist wel iets langs de Spree, de rivier die de stad doorklieft. In stadsdelen als Neukölln en Friedrichshain-Kreuzberg betrekken creatieve bedrijfjes verlaten panden die zijn omgetoverd tot populaire broedplekken.

Het schijnt dat hier elke twintig minuten een nieuwe startup het levenslicht ziet. Ze laten zich in de watten leggen door durfinvesteerders en ‘oude’ ondernemingen die disruptie willen omarmen, maar dat zelf niet kunnen. Iedereen wil een graantje meepikken in Berlijn. Dat was enige tijd geleden wel anders. De hoofdstad is arm maar sexy, zei de toenmalige burgemeester Klaus Wowereit in 2004. De financiële gevolgen van hereniging van Oost en West eisten toen al jaren hun tol. Met grote delen van de stad vol leegstand en armoede, zat de lokale economie aan de grond. Veel werkgelegenheid was er niet. In tegenstelling tot steden als München, Frankfurt en Stuttgart kende Berlijn weinig industrie en de arbeidskansen in de zakelijke dienstverlening waren dan ook beperkt.

Creativiteit

En dus deden Berlijners noodgedwongen een beroep op hun creativiteit, vertelt Kathleen Fritzsche. Zij was tot kortgeleden directeur van het gloednieuwe Berlijnse acceleratorprogramma Beyond1435 en is expert in het stimuleren van jonge ondernemers. ‘Het ontbreken van goedbetaalde banen heeft het startupcircuit enorm versneld. Met een hoog salaris kies je minder snel voor een onzekere toekomst als ondernemer. Veel inwoners moesten hun kansen buiten de gebaande paden zoeken.’

Volgens Fritzsche draagt ook het open karakter van de Berlijnse samenleving bij aan het ecosysteem van jonge it-ondernemers. ‘Je merkt dat iedereen openstaat voor anderen, andere ideeën, andere culturen. Iedereen is welkom en kan makkelijk aan de slag. En je hoeft niet per se Duits te spreken. Zeker in de startupscene hier wordt veel Engels gesproken. Dat is een verschil met elders in het land.’ Ze kan het weten. Zelf is ze afkomstig uit Stuttgart, waar ze eerder een accelerator-programma oprichtte en leidde. Berlijn telt door zijn open karakter relatief veel migranten, weet Fritzsche. Het zijn er ruim 500.000 op een totaal van 3,5 miljoen inwoners. Volgens haar heeft dat een positieve uitwerking op de lokale bedrijvigheid. ‘Ongeveer 65 procent van de startups hier in de stad is opgericht door migranten. Dat is een vergelijkbaar percentage als in Silicon Valley.’

Reputatie

Vanaf 2011 gaat het ineens snel. Berlijn heeft dan wereldwijd een nieuwe reputatie opgebouwd als bruisende stad vol kansen voor jonge, creatieve ondernemers. Van heinde en verre trekken ze erheen om zich te vestigen of aan te sluiten bij bestaande initiatieven. Ook het grote kapitaal is geïnteresseerd. Er duiken durfinvesteerders op en er verschijnen tal van stimuleringsprogramma’s. Zoals incubators voor het uitwerken van een goed idee en accelerators om verder te groeien. Fritzsche: ‘Accelerators spelen een grote rol in Berlijn. Ze zijn één van de krachten waarop de lokale gemeenschap draait. Ze pompen het broodnodige geld in de stad. Ondernemers die een paar jaar aan zo’n programma deelnemen, weten daarna precies hoe ze hun activiteiten zelfstandig uitbouwen of verkopen. Na een succesvolle exit beginnen velen van hen bovendien weer een nieuw bedrijf in Berlijn. Ze blijven hun oorsprong trouw.’

Berlijn zit tegenwoordig vol met organisaties die startups ondersteunen op hun pad naar succes, zoals HitFox, Factory en Finleap. Die laatste richt zich op startups in de fintech. Wellicht de grootste en bekendste is Rocket Internet, opgericht in 2007. Het bedrijf van de drie gebroeders Samwer voorziet jonge ondernemers in de e-commerce van technologie, kennis en veel kapitaal om prille ideeën te laten uitgroeien tot business met serieuze omzet. Uit hun stal ontsproten bedrijven als Zalando, HelloFresh en Helpling. Allemaal leunen ze op de funding en it-systemen van Rocket Internet

Oude economie

Daarnaast vind je in Berlijn stimuleringsprogramma’s opgericht door grote ondernemingen uit de ‘oude economie’. Bosch, Deutsche Bahn, Deutsche Telekom, Lufthansa, SAP, Bayer en Axel Springer: allemaal hopen ze mee te liften op het succes van startups. Jonge bedrijfjes die vaak worden gerund door millennials met een frisse blik op de wereld. De gevestigde orde wil voorkomen dat ze opnieuw de boot missen. Weinig Duitse bedrijven wisten immers de afgelopen twintig jaar te profiteren van de eerdere digitaliseringsgolf, zoals dit in Silicon Valley veel tech-ondernemingen wel lukte.

De bekendste uitzondering is wellicht softwaregigant SAP. Het jonge succes van de Berlijnse startupscene is ook in de Verenigde Staten niet onopgemerkt gebleven. Microsoft begon in 2013 zijn eigen Berlijnse acceleratorprogramma en Amazon volgde niet veel later. Dit najaar opent bovendien Google in Kreuzberg zijn accelerator Campus Berlin. Volgens de internetreus is de startupscene in de Duitse hoofdstad de afgelopen vijf jaar uitgegroeid tot een van de belangrijkste ecosystemen van Europa. 

Miljarden

Of het Berlijnse ecosysteem zijn plaats in de Europese voorhoede behoudt, moet nog blijken. Volgens onderzoeksbureau EY piekte de investeringen in Berlijnse startups al in 2015. Toen stroomde meer dan 2,2 miljard euro naar jonge ondernemingen in de stad, meer dan waar ook in Europa.

Het was vooral te danken aan Rocket Internet, die sinds het najaar van 2014 een beursnotering heeft, en aan een aantal flinke investeringen in ondernemingen uit zijn stal. Hoewel de stad in de meeste ranglijstjes zijn meerdere moet erkennen in Londen, loopt het nog steeds best aardig in Berlijn. In 2016 haalden jonge ondernemers er ruim een miljard euro op, verdeeld over 220 financieringsronden. Daarmee troeven ze andere Duitse regio’s met groot gemak af. De nummer 2-regio was Beieren, waar 527 miljoen euro in 83 transacties werd bijeen geharkt. Ter vergelijking: Amsterdamse startups haalden vorig jaar zo’n 194 miljoen euro op. Dat is ruim driekwart van alle startup-investeringen in Nederland, aldus StartupAmsterdam, een publiek-privaat samenwerkingsverband.

Kritiek

Niet iedereen is lovend over Berlijnse startups. Vooral onder investeerders is er de nodig kritiek. De bedrijfjes worden te vaak gerund door managers met een gelikt verhaal in plaats van door ondernemers met goede ideeën, vertelde Yaron Valler onlangs in Der Spiegel. Hij geeft onder meer leiding aan durfinvesteerder Target Global en aan het investeringsvehikel van SAP-medeoprichter Hassno Plattner. ‘Het zal nog moeilijk worden in Berlijn’, concludeert hij. Volgens hem en anderen zijn de startups te weinig vernieuwend en richten ze zich te veel op businessmodellen die zich in Silicon Valley al hebben bewezen. Dit verklaart ook waarom de meeste Berlijnse startups zich bezighouden met e-commerce en fintech.

Berlijn mist volgens Valler softwarebedrijfjes die bijdragen aan innovatie in de Duitse maakindustrie, een sterke sector die worstelt met een snel veranderende internationale markt. Ondanks de kritiek heeft Berlijn bewezen een goede vestigingsplaats voor nieuwe bedrijven te zijn. De scene zal waarschijnlijk altijd een maatje kleiner blijven dan in Londen en Parijs, maar de potentie is volop aanwezig. De stad zit vol creatieve geesten, incubators, accelerators en investeerders uit zowel de nieuwe als de oude economie. Als het de jonge it-ondernemers lukt om hun blikveld te verruimen en aansluiting te vinden bij de ijzersterke Duitse industriesector, dan blijft het bruisen langs de Spree. 

Dit artikel is eerder gepubliceerd in Computable-magazine #5 van 2017.