Voor wie de Zembla uitzending van 2 september 2015 niet heeft gezien: de grootste systeemintegrator in ons land, Capgemini, voert in India projecten voor klanten uit die totaal mislopen voor de klant maar zeer lucratief zijn voor Capgemini zelf. En de opdrachtgevers, de SVB voorop, vinden dat telkens uitstekend.
Op de universiteit werd mij geleerd hoe je een organisatie zo vormgeeft dat ze bestuurbaar is. Essentieel daarbij is functiescheiding, het zodanig opknippen en verdelen van taken en verantwoordelijkheden dat er geen waarde aan een organisatie wordt onttrokken. Daarbij werd meteen verteld dat er geen kruid is gewassen tegen samenspanning. Als functionarissen die elkaar moeten controleren gemene zaak maken houdt alles op. De Zembla uitzending laat zien wat er gebeurt als topmanagers met elkaar samenspannen: iedereen gaat dan vrijuit.
Samenspanning: horizontaal en verticaal
Zembla’s eerste uitzending over ict-fraude door Ordina suggereerde onbedoeld dat de samenspanning vooral tussen ict-bedrijven plaatsvindt. Bij dergelijke horizontale samenspanning tillen bedrijven samen de opdrachtgever, soms met inschakeling van corrupte lagere ambtenaren. De bedrogen overheidsorganisatie is dan slachtoffer, misschien zwak en onbekwaam, maar wel integer.
In de tweede uitzending corrigeerde Zembla het ontstane beeld. Dat was enorm belangrijk omdat het beeld van bedrogen ambtenaren een dwaalspoor is. Je krijgt dan remedies als ; betere procedures’, ‘meer toezicht’, ‘meer opleidingen inkopen’, precies de adviezen waar de Commissie Elias al mee was gekomen. Ook de Autoriteit Consument en Markt (ACM) trapte erin: zij kondigde een onderzoek aan naar ict-misstanden.
Ik probeerde om het verkeerde beeld van wat er mis is weg te krijgen. Ik vroeg belet bij de ACM en vertelde dat publieke ict-fraude nagenoeg altijd verticale samenspanning is: afspraken tussen ict-leverancier en publieke opdrachtgever. Ook schreef ik een artikel op computable.nl. De mensen van de ACM hoorden mij aan en zeiden dat verticale samenspanning zaak is van het Openbaar Ministerie, niet van hun. Ik vroeg ze retorisch of zij dachten dat het OM zichzelf zou gaan vervolgen als de kongsi tussen ict-bedrijven Ordina en Quint waarover Zembla had bericht door hun opdrachtgever, het OM zelf zou zijn opgezet.
Nu laat Zembla alsnog zien hoe verticale samenspanning werkt. En op het moment dat ik dit opschrijf komt de NRC met een hoogst welkom bericht: het ACM onderzoek heeft niets opgeleverd. Mooi zo.
Verticale samenspanning: het ultieme bederf
Samenspanning tussen leveranciers en opdrachtgevers is veel ernstiger dan tussen leveranciers onderling. Er zijn dan namelijk altijd functionarissen van de klant betrokken, meestal beslissers, mensen uit de ambtelijke (sub)top, bestuurders. Vriendschap en voortrekkerij worden beloond met geld, weekendjes Schiermonnikoog, offshore bordeelbezoek in Bangalore of een marktconform beloonde baan bij het ict-bedrijf. Ik hoor ook van bestuurders die, murw geworden door verziekte (aanbestedings)regels en gegijzeld door hun ict-leveranciers, lijden aan een ict-variant van het Stockholmsyndroom.
Ongeacht het motief van de opdrachtgever is het in bed kruipen met een ict-leverancier het ultieme bederf. Alles wordt er mee besmet, ook de top van het landsbestuur. Als uitkomt dat de bestuurders van de SVB gemene zaak maken met Capgemini dan heeft de verantwoordelijke bewindspersoon, mevrouw Klijnsma, een groot probleem. En dus komt het ambtelijke apparaat in beweging om zaken in de doofpot te houden. Zo verspreidt het bederf zich verder. We willen fouten toedekken, niet ervan leren. Als abstract belastinggeld botst op concrete politieke belangen is de uitkomst steeds dezelfde.
Samenspanning bij de SVB: de Capgemini factuurcarrousel
De Zembla uitzending gaat over het mega faalproject MRS. Onder de door Zembla besproken wantoestanden is de uitsmijter dat de programmamanager van de SVB een zzp’er was, die werd ingehuurd door … Capgemini. Deze Joop G, op wiens conto betalingen van tientallen miljoenen belastinggeld aan Capgemini staan, stuurde zijn rekeningen dus aan datzelfde Capgemini, het bedrijf dat hij namens de SVB moest aansturen. Zo’n factuurcarrousel is ongehoord en haast onverklaarbaar. Een deel van de verklaring is dat de SVB in haar maag zat met G’s ‘salaris’ van drie keer Balkenende. Liever de kat op het spek gebonden dan gedoe over topbeloningen, zo lijken bij SVB de mores.
Overigens was G volgens sommigen ook een mol bij de SVB voor Ordina – geheel in de lijn van Zembla deel 1. G werkte via Ordina voor de SVB totdat Capgemini totaal onverwacht de aanbesteding voor MRS won. Een goed ingevoerde bron speculeert dat G acteerde als ‘dubbelmol’ voor Capgemini. Zoals steeds valt er niets hard te maken, maar ik vernam dat de verbijstering bij Ordina totaal was toen de SVB koos voor Capgemini.
De factuurcarrousel G-Capgemini was een publiek geheim. Toen ik als buitenstaander over SVB-MRS ging schrijven [1, 2] kreeg ik meteen informatie van een SVB-manager. G zou elke factuur van Capgemini per omgaande tekenen. Verontruste-boze-woedende SVB’ers werden afgewimpeld met de mededeling dat Capgemini de fouten wel zou repareren.
Het is goed om hier op te merken dat echte misdrijven bij verticale samenspanning nauwelijks zijn hard te maken. Je voelt dat de kluit belazerd wordt, maar juist omdat alles in het halfduister gebeurt is er steeds een alternatieve verklaring voor schijnbaar corrupt gedrag. ‘Gedoe met betalingen voor niet werkende software? – Best moeilijk om streng en rechtvaardig om te gaan met een bevriende broodheer.’ Zelfs als in het contract tussen G en Capgemini zou staan dat G geld zou krijgen voor een snelle betaling van facturen zou er vermoedelijk nog geen strafbaar feit zijn. En zoals elk faalproject liep MRS jarenlang door, zodat het SVB bestuur ruimschoots gelegenheid had om in te grijpen. Maar ach, ict-projecten lopen wel eens mis en het ministerie dekt enthousiast de aftocht. Volgens het persbericht waarmee het stoppen met MRS werd aangekondigd was de software van Capgemini toch al achterhaald. Het feit dat Capgemini zich had vastgeprogrammeerd was eigenlijk een meevaller. Priceless.
Samenspanning: meer, meer, meer
De SVB en G beweren dat de laatste geen carte blanche had. G had namelijk een gelijkwaardige interne rechterhand: Ron R. R. controleerde G. Jammer dat het ook publiek geheim was dat G en R samen een bedrijfje, ‘Tranzzition!’ genaamd, hebben. Dus weer een kat-op-spek situatie. De merkwaardige website van dit bedrijf zegt niets over wie er achter zit – publieke geheimen vergen enige discretie.
Waarom zo te koop lopen met een dubieuze zoniet verdachte constructie? Het kan zomaar dat Tranzzition! gebruikt werd als vehikel om inkomensverschil tussen ondernemer G (280 euro per uur) en ambtenaar R (schaal 18?) te vereffenen. Let wel: ook al is het zo, het is niet strafbaar. Je bent samen in zaken dus zoiets mag gewoon. Alles is gemeld bij de KvK en de omgeving weet ervan.
G stuurde zijn facturen aan Capgemini vanuit zijn eigen BV dus formeel had Capgemini niets te maken met R. Hoe de verhoudingen werkelijk lagen bleek toen het MRS project in 2014 implodeerde. Inhuurkracht G en ambtenaar R verdwenen bij de SVB en om meteen weer op te duiken bij de IND, onderdeel van het ministerie van V&J dat op ict-gebied een twinningrelatie heeft met de SVB en waar Capgemini een groot ICT-(beheer)project doet. (Zei ik al dat verticale samenspanning alles besmet?) Vermoedelijk omdat G en R direct werden ingehuurd door de IND (nu wel) en in de aanloop naar de Zembla uitzending weer zijn uitgevlogen, wordt dit pikante feit niet gemeld. En sowieso is er natuurlijk niets gebeurd dat niet mag.
De rol van India: virtualisering en vervreemding
Centraal bij Zembla staat de rol van Capgemini India en de onbekwaamheid van Indiase ontwikkelaars. Zembla wijst fijntjes op het verlies aan controle dat eigen is aan ict-offshoring. Niemand is in staat om te controleren dat Capgemini India de uren maakt die worden gefactureerd en of die uren worden verspijkerd door bekwame personen. Zembla suggereert van niet maar niemand – ook Capgemini niet – kan het tegendeel bewijzen.
Equihold: de samenspanning doorbroken
De Zembla uitzending gaat over de SVB nu en het UWV rond 2007. Beide organisaties zitten op enorme hoeveelheden projectinformatie die ze onder zich houden. Maar gelukkig is er Equihold, een privaat bedrijf dat geen Haagse suikeroom heeft en dus failliet is. De gedupeerden willen financiële genoegdoening en vertellen graag aan Zembla hoe de India route werkt. Het meest schokkend is deze: ‘als u onze Indiase collega’s een onvoldoende geeft dan loopt het met onze collega’s en met uw project niet goed af’. Chantagepraktijken op schrift. Maar niet strafbaar.
SVB en UWV: loyaliteit waar je ook kijkt
Zembla geeft met de oude UWV casus naast de recente SVB ramp een mooi beeld van de modus operandi van Capgemini rond offshoring. Maar wat niet in de uitzending zit is dat Capgemini ook bij UWV werkte met gekochte loyaliteiten. Het waren nog onschuldige tijden en de meeste constructies waren voor iedereen die dat wilde zien duidelijk. Wie meer wil weten verwijs ik naar een gepubliceerde brief aan de commissie Elias. Zoek op trefwoorden ‘Capgemini’, ‘Bos’, ‘Bolder’ en ‘Hoogendoorn’ en je ziet hetzelfde patroon van samenspanning als later bij de SVB.
Wel in de uitzending zit een interview met de verantwoordelijke ambtenaar destijds bij UWV. Deze man is integer en had bij UWV een goede naam als beheermanager. Maar hij was kansloos want er was nog helemaal geen systeem, terwijl hij en iedereen van UWV en het ministerie moest doen alsof het polisadministratie systeem operationeel was. En de deskundige manager/zzp’er op wie hij volledig leunde bleek naderhand een mol van Capgemini te zijn. Afijn, het is allemaal beschreven. Misschien is het met de kennis van nu wel relevant voor de politiek.
One’s an incident, two’s a coincidence, three’s a pattern
We hadden Ordina met een meneer L. in de rol van schurk. L wordt natuurlijk niet strafrechtelijk vervolgd en zou in ruil voor zijn zwijgen een premie met zes nullen van zijn werkgever hebben meegekregen. Misschien was er bij Ordina meer mis, maar een algehele bedrijfsstrategie van omkopen, smeren en fêteren is toch onwaarschijnlijk. Bij Capgemini wijzen de Zembla-bevindingen in de richting van een echte modus operandi van systematisch uitschudden van klanten.
Maar is er werkelijk een patroon of kunnen de drama’s bij SVB en UWV toeval zijn? Er is in elk geval nog een Capgemini-India-overheid project: het beruchte systeem Radar waarmee – hoe ironisch – fraude moet worden bestreden. De geur van samenspanning is hier nog sterker dan bij de SVB, resulterend in een oprotpremie voor Capgemini en een overdracht van een mislukt project aan zusterbedrijf [sic] Sogeti via een geheime aanbesteding. Wat zullen ze hebben gelachen, daar in Parijs.
Three’s a pattern, een modus operandi en bovenal een schadebedrag dat in de honderden miljoenen loopt.
De politiek: zelfreinigend vermogen?
De wantoestanden in de wereld van publieke-ict zijn niet nieuw en evenmin beperkt tot Ordina en Capgemini. Wat de Zembla uitzending weer duidelijk maakt, is dat falen een verdienmodel is geworden, een faalindustrie waarin duizenden (para-)ict’ers hun brood verdienen. Falen is lucratief geworden. Slagen is voor losers.
Gelukkig schuiven de panelen. Kraaide er in 2007 geen haan naar (officieel) 270 miljoen schade bij UWV, nu worden er wenkbrauwen gefronst bij een veel lagere schade bij de SVB. Ordina is ruim 9 procent van zijn omzet bij de overheid kwijtgeraakt. Maar als er verder niets gebeurt, blijft het systeem van samenspanning bestaan en kan verontwaardiging overgaan in berusting.
De verontrusting over ict-ellende komt op dit moment vanuit de journalistiek en uit voelbare ict-faals zoals het PGB-systeem. De politiek vindt overwegend dat ze wel klaar zijn met een parlementair onderzoek en met wat gebaren voor de bühne. Ex-voorzitter Elias speelt daarbij een onprettige rol door elke suggestie dat er structureel zaken mis zijn met kracht te bestrijden, waarbij op de man spelen niet wordt geschuwd.
De uitzending van Zembla zal deze houding vermoedelijk niet veranderen. Er staat prestige op het spel, maar ook speelt het bijzondere gegeven dat de bij Capgemini verantwoordelijke manager voormalig VVD Kamerlid Zsolt Szabo is. Het lijkt niet gewaagd om te veronderstellen dat de lijnen tussen Capgemini en de Kamer kort zijn. Ik ben ook niet de eerste die de korte lijnen opvalt. De NRC was mij voor.
Er zijn gelukkig ook recente lichtpuntjes. Kamerlid Mona Keizer (CDA) onderneemt op haar dossiers actie voor meer openheid over ict. Bij motie vraagt ze om vrijgave van specificaties en broncode van niet werkende systemen, met name die van het PGB-systeem en de BRP. De ministeries verzetten zich hier met hand en tand tegen. Ambtenaren krijgen nachtmerries bij de gedachte dat deskundige outsiders zoals de door Zembla ingeschakelde professor Groote na de software van Equihold ook die van de SVB (PGB’s en MRS) in handen krijgen. Die vrees is terecht. Openheid over ict gaat een enorme schok geven. Maar de eindeloos voortgaande reeks ict-rampen laat zien dat het ontspoorde systeem van publieke-ict zichzelf niet meer kan genezen.
Misschien is Zembla 3 genoeg om de Kamer wakker te krijgen. Zo niet dan kunnen we een voortgaande reeks van schandalen verwachten. Ordina was misschien geen incident, maar ook geen bedrijfsbeleid. Het samenspanning-spel dat Capgemini speelt bij haar overheidsklanten lijkt wel een vaste waarde. Als dat inderdaad zo is dan valt er nog wel meer dirt te verwachten.
René Veldwijk, partner bij Ockham Groep
Zijn er eigenlijk ook voorbeelden van geslaagde offshore projecten bij de overheid?
@Donatello
Dat zijn waarachtige pareltjes.
“Een kapitalistisch systeem staat los van ethiek”
Hoe komt het toch dat kapitalistische systemen vaak erg onethisch handelen.
Sociale demokratie lijkt me een beter alternatief, past ook beter bij de mens als roedeldier.
“Bij ons is moraal en religie inmiddels aardig taboe”
Waarom staat dit artikel en de reakties dan bol van morele veroordelingen van immoreel gedrag? Dat religie taboe is in nederland geloof ik niet, als we het over geloven hebben.
“Een microbioloog die zich uitlaat over integraievraagstukken”
Onderschat nooit de talenten van microbologen! Voor je het weet heb je een gemuteerd virus.
Capgemini is een banenmotor en goed voor de economie. Dat wordt voor het gemak maar even vergeten.
@hk
Inderdaad, Veldwijk c.s. doen aan symptoombestrijding door het effect en niet de oorzaak te benoemen. Het project is mislukt maar wat was eigenlijk het doel als ik kijk naar de vloertegels vol legacy in datacentra waar letterlijk en figuurlijk rood tape omheen gespannen is omdat niemand meer weet hoe het in elkaar steekt. De gemiddelde leeftijd van een Cobol-programmeur is ergens rond de 60 hoewel de pensioenleeftijd ondertussen gelukkig al een beetje verhoogd is;-)
@Rob V
Polariseren: de onenigheid tussen partijen/mensen/groepering groter maken door de (vermeende) ongelijkheid te benadrukken.
Plato verkeerde dus al in de wetenschap dat het voordeliger is om je immoreel te gedragen en nadelig om van immoreel gedrag slachtoffer te worden hoewel het eerste makkelijker wordt als het ongezien gedaan kan worden. In 2007 en 2008 kwam algemene rekenkamer met twee rapporten over doelmatigheid en doeltreffendheid van ICT projecten bij de overheid, over Rijks ICT-dashboard schreef ik lang geleden al een opinie.
@Jan: Ik zag vorig jaar in Duitsland een wolven roedel die gevoerd werd. De Alpha wolf nam het grootste stuk vlees, de zwakste wolven kregen de kleinste hapjes. Is dat de sociaal democratie waar je naar op zoek bent?
Aan de andere kant heb je wel een punt over de moraal en religie tot 1 te trekken. Ik zou die 2 juist eerder los van elkaar zien.
Die grap over microbioloog is volgens mij bedoeld als een uithaal naar Plasterk.
@Ewout
Typische reactie van een techneut om de techniek de schuld te geven terwijl het een typisch mensen probleem is.
ICT kennis is bij de overheid grotendeels uitgefaseerd en is deze overgeleverd aan scrupuleuze mooipraters die misbruik maken van hun positie. Gebreken aan openheid en toezicht laat het nog meer uit de hand lopen en het zal blijven groeien totdat er wel een keer drastisch wordt ingegrepen.
Er is geen eenvoudige oplossing om dit aan te pakken omdat het een cultuur is waar vele facetten moeten worden veranderd om het systeem gezonder te maken.
@Hvoeten: Een banenmotor? Ze gooien iedereen ouder dan 40 jaar de WW in? Ze nemen allemaal bedrijven over en het personeel dat we erbij krijgen zien ze als ballast en binnen een paar jaar is al dat overgenomen personeel verdwenen. Noem je dat een banenmotor en goed voor de economie?
@Ewout
“Inderdaad, Veldwijk c.s. doen aan symptoombestrijding door het effect en niet de oorzaak te benoemen.”
Kanker overleven is ook symptoombestrijding, er wordt hard gewerkt aan alternatieven, maar die zijn er niet, dus symptoombestrijding kan het beste zijn wat je op dit moment kunt doen.
En wat bedoel je te zeggen? Dat meneer Veldwijk het niet goed doet?
Wij bestrijden niet eens de symptomen, we reageren maar wat, dus wat maakt dat ons?
@RobV: “Maar hoe om te gaan met het wel of niet uitsluiten van Capgemini voor lopende aanbestedingen? De overheid kan toch zeggen: betaal eerst maar eens terug voordat we er überhaupt aan denken om jullie weer in te gaan huren?”
Het probleem is dat zoiets binnen de huidige aanbestedingswet vrijwel onmogelijk is. En al helemaal om dat overheidsbreed te doen.
Als ze de aanbestedingswet op dit punt zouden aanpassen, dan denk ik dat een groot deel van het probleem zichzelf oplost. Als bedrijven door dergelijke wanprestaties/onetisch gedrag één of twee jaar worden uitgesloten worden bij aanbestedingen (strafbank), dan is de gevolgschade zo groot dat men zich drie keer bedenkt om de boel te flessen.
@Henri
Meneer Veldwijk benoemt de resultaten van de paddepoel, niet de oorzaken omdat hij voorbij gaat aan het strategische doel om het project op te starten. Sommige kikkers hebben geen belang in vernieuwing omdat ze het water zo lekker opgewarmd hebben met hun eigen puntoplossingen. Doe jij het licht uit?