Voor wie de Zembla uitzending van 2 september 2015 niet heeft gezien: de grootste systeemintegrator in ons land, Capgemini, voert in India projecten voor klanten uit die totaal mislopen voor de klant maar zeer lucratief zijn voor Capgemini zelf. En de opdrachtgevers, de SVB voorop, vinden dat telkens uitstekend.
Op de universiteit werd mij geleerd hoe je een organisatie zo vormgeeft dat ze bestuurbaar is. Essentieel daarbij is functiescheiding, het zodanig opknippen en verdelen van taken en verantwoordelijkheden dat er geen waarde aan een organisatie wordt onttrokken. Daarbij werd meteen verteld dat er geen kruid is gewassen tegen samenspanning. Als functionarissen die elkaar moeten controleren gemene zaak maken houdt alles op. De Zembla uitzending laat zien wat er gebeurt als topmanagers met elkaar samenspannen: iedereen gaat dan vrijuit.
Samenspanning: horizontaal en verticaal
Zembla’s eerste uitzending over ict-fraude door Ordina suggereerde onbedoeld dat de samenspanning vooral tussen ict-bedrijven plaatsvindt. Bij dergelijke horizontale samenspanning tillen bedrijven samen de opdrachtgever, soms met inschakeling van corrupte lagere ambtenaren. De bedrogen overheidsorganisatie is dan slachtoffer, misschien zwak en onbekwaam, maar wel integer.
In de tweede uitzending corrigeerde Zembla het ontstane beeld. Dat was enorm belangrijk omdat het beeld van bedrogen ambtenaren een dwaalspoor is. Je krijgt dan remedies als ; betere procedures’, ‘meer toezicht’, ‘meer opleidingen inkopen’, precies de adviezen waar de Commissie Elias al mee was gekomen. Ook de Autoriteit Consument en Markt (ACM) trapte erin: zij kondigde een onderzoek aan naar ict-misstanden.
Ik probeerde om het verkeerde beeld van wat er mis is weg te krijgen. Ik vroeg belet bij de ACM en vertelde dat publieke ict-fraude nagenoeg altijd verticale samenspanning is: afspraken tussen ict-leverancier en publieke opdrachtgever. Ook schreef ik een artikel op computable.nl. De mensen van de ACM hoorden mij aan en zeiden dat verticale samenspanning zaak is van het Openbaar Ministerie, niet van hun. Ik vroeg ze retorisch of zij dachten dat het OM zichzelf zou gaan vervolgen als de kongsi tussen ict-bedrijven Ordina en Quint waarover Zembla had bericht door hun opdrachtgever, het OM zelf zou zijn opgezet.
Nu laat Zembla alsnog zien hoe verticale samenspanning werkt. En op het moment dat ik dit opschrijf komt de NRC met een hoogst welkom bericht: het ACM onderzoek heeft niets opgeleverd. Mooi zo.
Verticale samenspanning: het ultieme bederf
Samenspanning tussen leveranciers en opdrachtgevers is veel ernstiger dan tussen leveranciers onderling. Er zijn dan namelijk altijd functionarissen van de klant betrokken, meestal beslissers, mensen uit de ambtelijke (sub)top, bestuurders. Vriendschap en voortrekkerij worden beloond met geld, weekendjes Schiermonnikoog, offshore bordeelbezoek in Bangalore of een marktconform beloonde baan bij het ict-bedrijf. Ik hoor ook van bestuurders die, murw geworden door verziekte (aanbestedings)regels en gegijzeld door hun ict-leveranciers, lijden aan een ict-variant van het Stockholmsyndroom.
Ongeacht het motief van de opdrachtgever is het in bed kruipen met een ict-leverancier het ultieme bederf. Alles wordt er mee besmet, ook de top van het landsbestuur. Als uitkomt dat de bestuurders van de SVB gemene zaak maken met Capgemini dan heeft de verantwoordelijke bewindspersoon, mevrouw Klijnsma, een groot probleem. En dus komt het ambtelijke apparaat in beweging om zaken in de doofpot te houden. Zo verspreidt het bederf zich verder. We willen fouten toedekken, niet ervan leren. Als abstract belastinggeld botst op concrete politieke belangen is de uitkomst steeds dezelfde.
Samenspanning bij de SVB: de Capgemini factuurcarrousel
De Zembla uitzending gaat over het mega faalproject MRS. Onder de door Zembla besproken wantoestanden is de uitsmijter dat de programmamanager van de SVB een zzp’er was, die werd ingehuurd door … Capgemini. Deze Joop G, op wiens conto betalingen van tientallen miljoenen belastinggeld aan Capgemini staan, stuurde zijn rekeningen dus aan datzelfde Capgemini, het bedrijf dat hij namens de SVB moest aansturen. Zo’n factuurcarrousel is ongehoord en haast onverklaarbaar. Een deel van de verklaring is dat de SVB in haar maag zat met G’s ‘salaris’ van drie keer Balkenende. Liever de kat op het spek gebonden dan gedoe over topbeloningen, zo lijken bij SVB de mores.
Overigens was G volgens sommigen ook een mol bij de SVB voor Ordina – geheel in de lijn van Zembla deel 1. G werkte via Ordina voor de SVB totdat Capgemini totaal onverwacht de aanbesteding voor MRS won. Een goed ingevoerde bron speculeert dat G acteerde als ‘dubbelmol’ voor Capgemini. Zoals steeds valt er niets hard te maken, maar ik vernam dat de verbijstering bij Ordina totaal was toen de SVB koos voor Capgemini.
De factuurcarrousel G-Capgemini was een publiek geheim. Toen ik als buitenstaander over SVB-MRS ging schrijven [1, 2] kreeg ik meteen informatie van een SVB-manager. G zou elke factuur van Capgemini per omgaande tekenen. Verontruste-boze-woedende SVB’ers werden afgewimpeld met de mededeling dat Capgemini de fouten wel zou repareren.
Het is goed om hier op te merken dat echte misdrijven bij verticale samenspanning nauwelijks zijn hard te maken. Je voelt dat de kluit belazerd wordt, maar juist omdat alles in het halfduister gebeurt is er steeds een alternatieve verklaring voor schijnbaar corrupt gedrag. ‘Gedoe met betalingen voor niet werkende software? – Best moeilijk om streng en rechtvaardig om te gaan met een bevriende broodheer.’ Zelfs als in het contract tussen G en Capgemini zou staan dat G geld zou krijgen voor een snelle betaling van facturen zou er vermoedelijk nog geen strafbaar feit zijn. En zoals elk faalproject liep MRS jarenlang door, zodat het SVB bestuur ruimschoots gelegenheid had om in te grijpen. Maar ach, ict-projecten lopen wel eens mis en het ministerie dekt enthousiast de aftocht. Volgens het persbericht waarmee het stoppen met MRS werd aangekondigd was de software van Capgemini toch al achterhaald. Het feit dat Capgemini zich had vastgeprogrammeerd was eigenlijk een meevaller. Priceless.
Samenspanning: meer, meer, meer
De SVB en G beweren dat de laatste geen carte blanche had. G had namelijk een gelijkwaardige interne rechterhand: Ron R. R. controleerde G. Jammer dat het ook publiek geheim was dat G en R samen een bedrijfje, ‘Tranzzition!’ genaamd, hebben. Dus weer een kat-op-spek situatie. De merkwaardige website van dit bedrijf zegt niets over wie er achter zit – publieke geheimen vergen enige discretie.
Waarom zo te koop lopen met een dubieuze zoniet verdachte constructie? Het kan zomaar dat Tranzzition! gebruikt werd als vehikel om inkomensverschil tussen ondernemer G (280 euro per uur) en ambtenaar R (schaal 18?) te vereffenen. Let wel: ook al is het zo, het is niet strafbaar. Je bent samen in zaken dus zoiets mag gewoon. Alles is gemeld bij de KvK en de omgeving weet ervan.
G stuurde zijn facturen aan Capgemini vanuit zijn eigen BV dus formeel had Capgemini niets te maken met R. Hoe de verhoudingen werkelijk lagen bleek toen het MRS project in 2014 implodeerde. Inhuurkracht G en ambtenaar R verdwenen bij de SVB en om meteen weer op te duiken bij de IND, onderdeel van het ministerie van V&J dat op ict-gebied een twinningrelatie heeft met de SVB en waar Capgemini een groot ICT-(beheer)project doet. (Zei ik al dat verticale samenspanning alles besmet?) Vermoedelijk omdat G en R direct werden ingehuurd door de IND (nu wel) en in de aanloop naar de Zembla uitzending weer zijn uitgevlogen, wordt dit pikante feit niet gemeld. En sowieso is er natuurlijk niets gebeurd dat niet mag.
De rol van India: virtualisering en vervreemding
Centraal bij Zembla staat de rol van Capgemini India en de onbekwaamheid van Indiase ontwikkelaars. Zembla wijst fijntjes op het verlies aan controle dat eigen is aan ict-offshoring. Niemand is in staat om te controleren dat Capgemini India de uren maakt die worden gefactureerd en of die uren worden verspijkerd door bekwame personen. Zembla suggereert van niet maar niemand – ook Capgemini niet – kan het tegendeel bewijzen.
Equihold: de samenspanning doorbroken
De Zembla uitzending gaat over de SVB nu en het UWV rond 2007. Beide organisaties zitten op enorme hoeveelheden projectinformatie die ze onder zich houden. Maar gelukkig is er Equihold, een privaat bedrijf dat geen Haagse suikeroom heeft en dus failliet is. De gedupeerden willen financiële genoegdoening en vertellen graag aan Zembla hoe de India route werkt. Het meest schokkend is deze: ‘als u onze Indiase collega’s een onvoldoende geeft dan loopt het met onze collega’s en met uw project niet goed af’. Chantagepraktijken op schrift. Maar niet strafbaar.
SVB en UWV: loyaliteit waar je ook kijkt
Zembla geeft met de oude UWV casus naast de recente SVB ramp een mooi beeld van de modus operandi van Capgemini rond offshoring. Maar wat niet in de uitzending zit is dat Capgemini ook bij UWV werkte met gekochte loyaliteiten. Het waren nog onschuldige tijden en de meeste constructies waren voor iedereen die dat wilde zien duidelijk. Wie meer wil weten verwijs ik naar een gepubliceerde brief aan de commissie Elias. Zoek op trefwoorden ‘Capgemini’, ‘Bos’, ‘Bolder’ en ‘Hoogendoorn’ en je ziet hetzelfde patroon van samenspanning als later bij de SVB.
Wel in de uitzending zit een interview met de verantwoordelijke ambtenaar destijds bij UWV. Deze man is integer en had bij UWV een goede naam als beheermanager. Maar hij was kansloos want er was nog helemaal geen systeem, terwijl hij en iedereen van UWV en het ministerie moest doen alsof het polisadministratie systeem operationeel was. En de deskundige manager/zzp’er op wie hij volledig leunde bleek naderhand een mol van Capgemini te zijn. Afijn, het is allemaal beschreven. Misschien is het met de kennis van nu wel relevant voor de politiek.
One’s an incident, two’s a coincidence, three’s a pattern
We hadden Ordina met een meneer L. in de rol van schurk. L wordt natuurlijk niet strafrechtelijk vervolgd en zou in ruil voor zijn zwijgen een premie met zes nullen van zijn werkgever hebben meegekregen. Misschien was er bij Ordina meer mis, maar een algehele bedrijfsstrategie van omkopen, smeren en fêteren is toch onwaarschijnlijk. Bij Capgemini wijzen de Zembla-bevindingen in de richting van een echte modus operandi van systematisch uitschudden van klanten.
Maar is er werkelijk een patroon of kunnen de drama’s bij SVB en UWV toeval zijn? Er is in elk geval nog een Capgemini-India-overheid project: het beruchte systeem Radar waarmee – hoe ironisch – fraude moet worden bestreden. De geur van samenspanning is hier nog sterker dan bij de SVB, resulterend in een oprotpremie voor Capgemini en een overdracht van een mislukt project aan zusterbedrijf [sic] Sogeti via een geheime aanbesteding. Wat zullen ze hebben gelachen, daar in Parijs.
Three’s a pattern, een modus operandi en bovenal een schadebedrag dat in de honderden miljoenen loopt.
De politiek: zelfreinigend vermogen?
De wantoestanden in de wereld van publieke-ict zijn niet nieuw en evenmin beperkt tot Ordina en Capgemini. Wat de Zembla uitzending weer duidelijk maakt, is dat falen een verdienmodel is geworden, een faalindustrie waarin duizenden (para-)ict’ers hun brood verdienen. Falen is lucratief geworden. Slagen is voor losers.
Gelukkig schuiven de panelen. Kraaide er in 2007 geen haan naar (officieel) 270 miljoen schade bij UWV, nu worden er wenkbrauwen gefronst bij een veel lagere schade bij de SVB. Ordina is ruim 9 procent van zijn omzet bij de overheid kwijtgeraakt. Maar als er verder niets gebeurt, blijft het systeem van samenspanning bestaan en kan verontwaardiging overgaan in berusting.
De verontrusting over ict-ellende komt op dit moment vanuit de journalistiek en uit voelbare ict-faals zoals het PGB-systeem. De politiek vindt overwegend dat ze wel klaar zijn met een parlementair onderzoek en met wat gebaren voor de bühne. Ex-voorzitter Elias speelt daarbij een onprettige rol door elke suggestie dat er structureel zaken mis zijn met kracht te bestrijden, waarbij op de man spelen niet wordt geschuwd.
De uitzending van Zembla zal deze houding vermoedelijk niet veranderen. Er staat prestige op het spel, maar ook speelt het bijzondere gegeven dat de bij Capgemini verantwoordelijke manager voormalig VVD Kamerlid Zsolt Szabo is. Het lijkt niet gewaagd om te veronderstellen dat de lijnen tussen Capgemini en de Kamer kort zijn. Ik ben ook niet de eerste die de korte lijnen opvalt. De NRC was mij voor.
Er zijn gelukkig ook recente lichtpuntjes. Kamerlid Mona Keizer (CDA) onderneemt op haar dossiers actie voor meer openheid over ict. Bij motie vraagt ze om vrijgave van specificaties en broncode van niet werkende systemen, met name die van het PGB-systeem en de BRP. De ministeries verzetten zich hier met hand en tand tegen. Ambtenaren krijgen nachtmerries bij de gedachte dat deskundige outsiders zoals de door Zembla ingeschakelde professor Groote na de software van Equihold ook die van de SVB (PGB’s en MRS) in handen krijgen. Die vrees is terecht. Openheid over ict gaat een enorme schok geven. Maar de eindeloos voortgaande reeks ict-rampen laat zien dat het ontspoorde systeem van publieke-ict zichzelf niet meer kan genezen.
Misschien is Zembla 3 genoeg om de Kamer wakker te krijgen. Zo niet dan kunnen we een voortgaande reeks van schandalen verwachten. Ordina was misschien geen incident, maar ook geen bedrijfsbeleid. Het samenspanning-spel dat Capgemini speelt bij haar overheidsklanten lijkt wel een vaste waarde. Als dat inderdaad zo is dan valt er nog wel meer dirt te verwachten.
René Veldwijk, partner bij Ockham Groep
Artikel wat weer leest als een trein. Jammer dat het miljoenen kost voordat zo’n verhaal geschreven kan worden.
Als je in de blauwe zone vergeet je draaischijf te tonen kan dit soms wel 90 euro kosten. Maar als je 90 miljoen laat verdwijnen is er geen sanctie.
Ik vind de suggestie van Rob V in zijn reactie 03-09-2015 08:47 erg sterk. “De overheid kan toch zeggen: betaal eerst maar eens terug voordat we er überhaupt aan denken om jullie weer in te gaan huren?”
Waarbij overigens opgemerkt moet worden dat ook de opdrachtgever fouten heeft gemaakt.
Als er geen consequenties zijn voor groots falen en als je een zeer riante beloning krijgt terwijl je je werk niet goed hebt gedaan en je hoeft deze niet terug te betalen, dan is er geen enkele incentive om je werk goed te doen waarvoor je betaald bent.
Zomaar twee nieuwsberichten in de afgelopen week in Computable:
Logius heeft na een aanbesteding […] geselecteerd: Atos, Capgemini, CGI, Ordina en Sogeti.
[https://www.computable.nl/artikel/wie_gunt_wat/5591305/3152533/logius-kiest-partners-voor-miljoenenklussen.html]
Het ministerie van Economische Zaken (EZ) heeft vijf nieuwe ict-partners aangetrokken voor het verrichten van applicatieontwikkeldiensten. Het betreft Atos, Capgemini, CGI, Ordina en Sogeti.
[https://www.computable.nl/artikel/wie_gunt_wat/5588085/3152533/ez-sluit-contract-applicatiebouw-van-16-miljoen.html]
In beide gevallen gaat het om meerjarige miljoenencontracten. De door Rene Veldwijk beschreven misstanden zullen niet veranderen, de ICT-faalindustrie floreert als nooit tevoren.
Ik heb in de afgelopen jaren meerdere (beperkte, niet te dure, (dus)succesvolle) klussen voor de overheid gedaan, maar probeer daar nu vandaan te blijven. De combinatie van incompetentie en verborgen corruptie in alle (‘verticale’) lagen is zover geinstitutionaliseerd dat het al dan niet slagen van een project niet meer is dan een voetnoot in de eindrapportage.
Dat is allemaal niet fraai, maar dit soort praktijken zijn toch niet uniek en toch niet verwonderlijk voor een ieder die in ICT land werkt? Ik heb zelf bij een bank gewerkt waar ik gezien heb hoe die er finaal tussengenomen worden door elkaar de bal toekaatsende externen. Ja, je kan nu proberen om alle energie te steken in het vinden van de schuldigen, proberen terug te krijgen van geld. Maar ik zou liever de vraag eens beantwoord zien hoe nu verder en hoe kan het anders?
@louis
Hoe verder? Herinvoering van het kommunisme! Onteigening van alle bezit en verdelen over alle arbeiders! Sluiting van alle banken.
Of toch gewoon strafrechtelijke randvoorwaarden maken die dit strafbaar maken, maar wie gaat dat doen . . . ? Politici?
@Jan Je zult begrijpen dat mij dat als saloncommunist (sigaretten en drank tegen bodemprijzen!) aanspreekt. Al zijn we natuurlijk met de zelfsturende teams op de goede weg, dat noem ik arbeiderszelfbestuur. Maar ik ben al te vaak in herhaling gevallen maar het antwoord is naar mijn mening dat de overheid zelf het heft in handen neemt. Ten minste, verantwoordelijkheid en regie over de ICT projecten. Daarmee vermijd je de ellende rond de ICT bij de overheid die je nu ziet. Eerlijk gezegd zie ik het niet gebeuren, de tijdgeest is anders.
Net zo min dat ik geloof in nog meer controle (BIT) geloof ik ook niet in het strafbaar maken. En dan, strafbaar maken van wat? Ik denk dat het nog heel lastig is om, zoals in bovenstaand geval, een zaak rond te krijgen. Zonde van de energie, we moetern er maar in berusten dat er een aantal mensen heel erg blij (wat een uurlonen!) van zijn geworden.
@Henri Koppen
Helemaal mee eens. Maar grappig is, je noemt het woord “trein”.
Daar zit meer achter dan jezelf waarschijnlijk zult vermoeden.
Maar in alle eerlijkheid, Capgemini is niet de enige. We hebben recent ook gelezen over Ordina. Eigenlijk ken ik geen enkele grote leverancier van overheidsprojecten die niet sjoemelt.
Het staat buiten kijf dat die leveranciers strafbare, of op z’n minst zeer onethisch gedrag vertonen, maar dat is nou eenmaal de schaduwzijde van het kapitalisme. Zonder stevig toezicht functioneert het niet en neigt het van nadure tot corruptie.
Kortom, de oplossing ligt in mijn ogen niet in het zwartmaken van de leveranciers, al sta ik er volledig achter dat ze aan de schandpaal worden genageld, maar mag dit niet afleiden van de rol van toezicht en verantwoordelijkheid.
Ook de klant is verantwoordelijk. Het grootste probleem is dat bij overheid niemand zich echt bekommert om de centen, het enige wat ze moeten doen is dit op een of andere manier kunnen verantwoorden, en de leveranciers helpen hierbij door technisch geneuzel waar ook hoger management bij de schouders ophaalt en om maar niet dom over te komen, meegaat met alles wat er wordt geroepen.
Daarnaast hebben overheidsinstellingen een hele andere kijk op geld, namelijk niet die van besparen, maar van verantwoorden.. en niemand heeft er belang bij om te laten zien dat ze met minder geld ook prima uit de voeten kunnen, dus is het vooral de taak om de kosten hoog te houden zodat ook het budget hoog blijft.
En als je bij overheid werkt en je hoeft je geen zorgen te maken over geld, waar hecht je dan wel belang aan?
Je eigen carriere: leuk gevonden worden door collega’s, interessante contacten leggen met grote leveranciers.
En juist omdat de overheid kennis te kort komt, besteden ze deze regiefunctie uit aan externe partijen met belangenverstrengeling. Er is een hoop mis in dit land.
Een aantal jaren geleden werkte ik in de detachering bij een bedrijf dat een klus had bij de rijksoverheid. Daar werd toen ook zonder blikken of blozen voorgesteld om een teamleider toe te voegen aan een project omdat hij op de bank zat en het toch niemand op zou vallen dat hij niks te doen had. Kortom, deze bedrijven zien projecten bij de overheid als een blanco cheque. Natuurlijk moet je goedkoop aanbieden anders win je de aanbesteding niet. Maar daarna kan er bijna vrijuit gegraaid worden op basis van nacalculatie, meerwerk you name it. Als je zelf de kennis en de moed niet hebt om jouw leverancier ter verantwoording te roepen ben je aan de goden overgeleverd.
Om dit soort zaken te voorkomen zou je in de toekomst natuurlijk een buitenlandse partij(software leverancier)die geen filialen in NED heeft kunnen inschakelen.
Ik denk dat er genoeg keus is als je een beetje rondkijkt.
ps: overigens heeft dit geen invloed op de Nederlandse arbeidsmarkt immers werd alles(behalve het graaien en omkopen dan) toch door indiers gedaan.
@Louis, @Jan
Wetten en regels zijn er al, alleen toezicht faalt, want daar is ook de overheid verantwoordelijk voor.
Ik ben absoluut niet anti-overheid. Sterker nog, een efficient en goed functionerende overheid is sleutel tot een goed functionerende rechtstaat en dus maatschappij, want dit is een absolute voorwaarde voor het goed functioneren van het kapitalistisch systeem.
Een kapitalistisch systeem staat los van ethiek en zonder toezicht leidt het gegarandeerd tot corruptie. Zie de VS, aan de ene kant een politie-staat, andere kant nog behoorlijk moralistisch en religieus fundamentalistisch met een bijbel in iedere hotel en motelkamer in grootste deel van het land, en aan de andere kant het kapitalisme, om de boel nog enigszins in balans te houden.
Bij ons is moraal en religie inmiddels aardig taboe, dus des te belangrijker is toezicht. De contradictie zit ‘m in het feit dat toezicht ook uitgevoerd moet worden door overheid, en er is geen brug of weg aangelegd door de overheid die niet 3x duurder is uitgevallen dan begroot, want democratisch gekozen mensen zijn niet per definitie de meest gekwalificeerde en deskundige personen. Een microbioloog die zich uitlaat over integratievraagstukken is zo’n voorbeeld.
@Peeters: je geeft in de laatste zin precies de essentie weer! Een gelijkwaardig tegenspeler worden voor de ICT leveranciers. Dat is volgens mij de ultieme uitdaging waar de overheid voor staat. Niet alleen de betrokken ICT’ers, ook inkopers en contractmanagers. Of er nu sprake is van verticale samenspanning of niet, een slachtofferrol voor in dit geval SVB lijkt mij niet iets om trots op te zijn. En niet helemaal terecht: als je auto gestolen wordt, krijg je ook niets uitgekeerd als je er niet zelf alles aan hebt gedaan om diefstal te voorkomen: als je je auto niet op slot hebt gedaan, de sleutels in de auto hebt laten liggen of niet op een veilige plek hebt opgeborgen, kun je bij je verzekeraar ook geen verhaal halen. Vanzelfsprekend is het gedrag van de ‘dader’ hiermee niet goed te praten: diefstal is en blijft diefstal. Bottom line is echter dat iedere klant de leverancier krijgt die hij verdient. Einstein wist het al: “als je dezelfde dingen blijft doen, zul je dezelfde resultaten krijgen”. Het lijkt mij dus zaak om niet alleen ICT kennis maar vooral ook lef, durf en kennis van het reilen en zeilen binnen ICT bedrijven toe te voegen.