Pareltjes: Centraal Beheer Automatisering

Centraal Beheer Automatisering behoorde in de jaren zeventig en tachtig tot de grootste Nederlandse softwareproducenten. Vandaag de dag zijn er nog sporen van deze software terug te vinden bij bedrijven als Raet (salarisverwerking) en Afas (financiële en logistieke software).

Centraal Beheer Automatisering (CBA) was in de jaren zestig en zeventig actief onder de naam Centrale Elektronische Administratie (CEA). De vereniging CEA was in 1960 opgericht door het Centraal Sociaal Werkgevers Verbond. Leden van de vereniging konden gebruik maken van de geautomatiseerde administratieve diensten van CEA. De uitvoering ervan was ondergebracht bij de onderlinge verzekeringsmaatschappij Centraal Beheer. Die was gehuisvest in een kantoor aan het Bos en Lommerplantsoen langs de Coentunnelweg in Amsterdam. In 1972 verhuisde Centraal Beheer naar Apeldoorn waar in het nieuwe pand ook plek was voor een groot rekencentrum.

Invoering btw

In de tweede helft van de jaren zestig was bij de CEA de uitvoering van loon- en salarisadministraties voor leden goed op gang gekomen, vertelt David Hakkenberg, die van 1970 tot 1986 werkzaam was bij het computerservicebureau. ‘De grote groei-impuls van CEA ontstond nadat in 1969 de btw werd ingevoerd in Nederland. Centraal Beheer had besloten om klanten ook boekhoudservices aan te bieden. Bedrijven moesten voortaan per kwartaal of per maand btw-aangiften doen en hun inkoop- en verkoopfacturen exact bijhouden. Voor een bedrijf vormde de btw-invoering een aardig probleem, maar voor veel accountants en administratiekantoren die tientallen, soms honderden midden- en kleinbedrijven onder hun hoede hadden, was het een veel groter probleem. Die moesten voor al hun klanten de Btw-aangiften inzamelen en verwerken.’

Ditzelfde probleem had zich een paar jaar daarvoor al in Duitsland voorgedaan waar de btw eerder was ingevoerd. Een aantal computerservicebureaus startte daarop met het aanbieden van boekhoudsoftware en – dienstenpakketten, naast hun loon- en salarispakketten. Ook Centraal Beheer besloot om in navolging van Duitsland een boekhoudoplossing te leveren om zijn leden hulp te bieden voor de btw-problematiek. Die oplossing was van Duitse snit. Centraal Beheer nam een bestaand boekhoudpakket van een Berlijns computerservicebureau over en vertaalde het naar de Nederlandse situatie.

Grootboekrekeningen

‘Waar veel mensen zich niet van bewust zijn is dat de Nederlandse boekhoudsystematiek van een dubbele boekhouding, waarbij je ter controle een transactie twee keer boekt, het centrale grootboek en de coderingen van de boekhoudposten een gemeenschappelijke theoretische basis heeft met die van Duitsland’, zegt Hakkenberg. ‘De Duitsers baseerden op dit stelsel hun boekhoudpakketten en na een vertaling en een lichte aanpassing was zo’n pakket bruikbaar voor de Nederlandse markt. Zelfs de coderingen van het grootboek zijn vrijwel ongewijzigd uit een Duits boekhoudpakket over te nemen. In Nederland is kas bijvoorbeeld net als in Duitsland grootboekrekening 1000, rekening 4000 is salarissen en 8000 is opbrengstverkopen.’

CEA bediende binnen een paar jaar met dit pakket Fibo (Financiële Boekhouding) vele honderden klanten, beweert Hakkenberg. Met name accountants- en administratiekantoren en midden- en kleinbedrijven die geen geld hadden om een computer aan te schaffen. In vergelijking met de voorgedrukte ponskaartformulieren van de lonen salarissystemen werkte Fibo met ponsbanden, waar een klant veel meer gegevens op kwijt kon.

Olivetti met Telebanda

Centraal Beheer sloot hiervoor een samenwerkingsovereenkomst met de Italiaanse hardwarefabrikant Olivetti die de ponsbandmachine Telebanda had ontwikkeld en daarmee onder meer in Duitsland succes had bij Datev, het rekencentrum voor Duitse belastingadviseurs. Hakkenberg: ‘Klanten hadden zo’n Telebanda in huis staan en verzorgden zelf de data-entry. Ze stuurden vervolgens de ponsband op naar het rekencentrum van CEA, waar zo’n strook voor verdere gegevensverwerking op het mainframe op een magneetband werd overgezet. Een paar dagen later kreeg de klant de boekhouding thuisgestuurd. Door de gegevensinvoer bij de klant te laten, voorkwam CEA dat het in het rekencentrum zelf nog veel data moest invoeren.’

Nadat Fibo een tijd in gebruik was, kwamen er steeds meer vragen en opmerkingen van gebruikers. Centraal Beheer CEA vroeg zich naar aanleiding van de feedback af of het bestaande pakket uitgebreid en aangepast moest worden of dat er met de opgebouwde kennis en opgedane ervaringen beter een nieuw systeem ontwikkeld kon worden.

Elektronische Daten Verarbeitung

Besloten werd een nieuw modulair pakket te laten bouwen, op basis van een nieuwe, flexibeler architectuur. Dit gebeurde in nauwe samenwerking met de systeemarchitect die in Duitsland het oorspronkelijke Fibo-pakket, dat daar Fibu heette, ontwikkeld had. Deze Johann Georg Kammer was inmiddels zijn eigen bedrijf Kammer EDV Systeme (EDV = Elektronische Daten Verarbeitung) begonnen. Een team van Centraal Beheer CEA werd naar Berlijn gestuurd om daar een aantal maanden in alle rust samen met Kammer de systeemspecificaties uit te werken. Het team bestond uit medewerkers die oog hadden voor de gebruikerswensen en systeemeisen en medewerkers die op basis van de specificaties moesten gaan programmeren.

‘Bij Centraal Beheer CEA bestond een creatieve organisatiestructuur voor dit soort trajecten’, herinnert Hakkenberg zich. ‘Er was een tweehoofdige leiding: een technische projectleider, die programmeurs, systeemanalisten en ontwerpers in zijn team had zitten, en een productmanager die de commerciële belangen en de functionele eisen van toekomstige gebruikers in het oog moest houden.’ Hij moest voorkomen dat er een onverkoopbaar systeem met heel veel toeters en bellen werd bedacht. ‘Ik was in die periode de rechterhand van de productmanager. Ik schreef het handboek, hielp mee trainingen opzetten voor de verkoopafdeling en hielp pilotklanten bij de implementatie van het systeem.’

Cassette voor data entry

In 1973 kwam de nieuwe, in Cobol ontwikkelde versie van de boekhoudsoftware op de markt onder de naam Iris (Internationaal rapporteringen informatiesysteem). Fibo werd uitgefaseerd en klanten konden op Iris overstappen. In die tijd ging Centraal Beheer CEA behalve met Olivetti ook samenwerken met hardwarefabrikant Triumph Adler. Naast de ponsband deed toen ook de compact cassette voor de data entry zijn intrede als gegevensdrager.

Nadat Centraal Beheer in Apeldoorn was neergestreken kwam voor CEA de vraag op: hoe positioneren we ons in de markt? Er werd een reclamecampagne bedacht die duidelijk moest maken dat het bedrijf de klant kon ontzorgen op het terrein van zijn bedrijfsadministratie. Hakkenberg: ‘Wij presenteerden ons toen met de slogan ‘Laat onze kaboutertjes ‘s nachts het werk voor u doen’. Er was een campagne om heen bedacht met posters die bijvoorbeeld werden uitgedeeld op de Efficiencybeurs. Dat was in de jaren zeventig en tachtig een belangrijk ontmoetingsplaats voor automatiseringsbedrijven.’

CEA groeide uit tot een van de grootste Nederlandse softwareproducenten. In 1983 draaide het bedrijf, inmiddels Centraal Beheer (CB) Automatisering geheten, een omzet van 83 miljoen gulden, blijkt uit het overzicht De computer service sector. Een verkenning van de bedrijfstak van B.J.P. Riesewijk (Nijmegen 1987; Rapport van het Instituut voor Toegepaste Sociale Wetenschappen). Daarmee nam het bedrijf na Volmac en Assyst-Raet de derde plek in, nog voor IBM.

‘Wij bedienden zo’n vijfhonderd tot zeshonderd accountant- en administratiekantoren en hadden een groot marktaandeel in de zorgsector: van ziekenhuizen tot en met het wijkbureau. Maar ook grote bedrijven en notariskantoren waren klant van Centraal Beheer’, stelt Hakkenberg. ‘In 1985 ondersteunden wij over de duizend boekhoudklanten en produceerden we voor een half miljoen mensen maandelijks hun salarisstroken.’

Microtrend

Begin jaren tachtig werden er volgens Hakkenberg bij Centraal Beheer Automatisering felle interne discussies gevoerd over de opkomst van de pc. ‘De mainframejongens zeiden: ‘die hobbycomputers zijn leuk, maar dat werkt niet in een bedrijfsmatige omgeving.’ Anderen riepen dat de pc aan een onstuitbare opmars was begonnen. Het management voelde dit goed aan en wilde er op voorbereid zijn. Er is vervolgens met een Engelse en een Duitse partner een joint venture opgericht: Microtrend. Daar heb ik in mijn laatste jaren bij Centraal Beheer in de directie gezeten.’ Het doel was om naast het bekende label van Centraal Beheer Automatisering voor rekencentrumdiensten een op de IBM-pc gebaseerd label te beginnen.

Opnieuw werd de hulp van de Duitser Kammer ingeschakeld. Hij moest ‘een micro-Fibo’ voor de pc ontwikkelen, in Basic geschreven, met alle beperkingen die er toen waren (met floppy discs, geen harde schijven). De eerste paar jaar opereerde Microtrend in de luwte en werd de pc-boekhoudsoftwarelijn via hardwarepartners verkocht. De activiteiten waren ondergebracht in de Amsterdamse vestiging van CSR (Combinatie Samenwerkende Rekencentra), een computerservicebureau dat Centraal Beheer Automatisering begin 1978 had overgenomen.

Wasautomaten

Daar waar Centraal Beheer traditioneel sterk was in de traditionele gegevensverwerkinghoek van het opsturen van ponsbanden en cassettes dacht CSR al intensief na over online applicaties en het versturen van gegevens via telefoonlijnen, zegt Hakkenberg. ‘Die sfeer paste beter bij de opzet van Microtrend. De gangbare filosofie bij Centraal Beheer Automatisering was ‘klant, doe de was de deur uit. Laat de kaboutertjes voor u het werk doen. Jij doet de data-entry, wij regelen de processing, de back-up en het printen. Geen sores meer voor jou, wij voeren de taken uit.’

In de vestiging in Amsterdam waren ze er van overtuigd dat met de opkomst van de pc klanten juist ‘wasautomaten kregen waarmee ze voortaan zelf de was konden doen.’ Pas nadat de IBM met zijn pc’s op de zakelijke markt doorbrak, mocht Microtrend zich als serieus label van Centraal Beheer Automatisering presenteren. Het bedrijf beschikte ook over een tekstverwerkingspakket dat vooral in Duitsland zijn weg vond via hardwarepartners als Triumph-Adler en Olympia.

Raet en Algemeen RekenCentrum

In de tweede helft van de jaren tachtig veranderde bij Centraal Beheer de bedrijfsfilosofie. De directie wilde terug naar de kernactiviteiten. Automatisering en computerdiensten hoorden daar niet meer bij. In 1988 werd Centraal Beheer Automatisering aan Raet verkocht, voornamelijk voor de loon- en salarissystemen. Raet had een jaar daarvoor ook al ARC (Algemeen RekenCentrum) overgenomen, een vergelijkbaar bedrijf dat actief was met producten voor loonverwerking, facturering en voorraadbeheer.

In de jaren erna vielen de oorspronkelijke activiteiten van Centraal Beheer Automatisering uit elkaar. Dat had vooral te maken met de ontwikkelingen bij Raet. In 1995 werd het bedrijf eerst overgenomen door Getronics en Roccade, waarna een jaar later Getronics ook het belang van Roccade in Raet overnam. Getronics was vooral geïnteresseerd in de serviceverwerking en de it-infrastructuuractiviteiten van Roccade; de rest van de activiteiten waaronder de softwareproducten kwamen in de etalage te staan. Via een management buy-out van Ton van der Veldt kwamen de logistieke en boekhoudsystemen en de lokale salarissoftware (AS/400, DOS) van CBA en ARC bij het bedrijf Afas Software terecht. De salaris- en personeelssystemen (mainframe) werden weer onder de naam Raet voortgezet.

Grote invloed

Volgens Hakkenberg heeft de boekhoudsoftware van Centraal Beheer Automatisering een grote invloed gehad op de Nederlandse softwaremarkt. Niet alleen omdat het veel werd gebruikt maar ook omdat het concept van Fibo en vooral Iris door andere boekhoudpakketleveranciers is overgenomen. ‘Ik durf zelfs te beweren dat de geestelijk vader van de Nederlandse boekhoudsoftware een Duitser is: Johann Georg Kammer. ‘Zijn zoon heeft het bedrijf voortgezet. Hij borduurt voort op de pakketten van zijn vader maar heeft op de Duitse markt nooit de schaalgrootte bereikt die Centraal Beheer CEA wist te realiseren.’

Dit artikel is eerder verschenen in Computable magazine jaargang 48, nummer 1 van januari 2015.