Bij de rijksoverheid moet er een structurele rem komen op het uit de hand lopen van ict-projecten. Dat stelt de Tijdelijke Commissie ICT-projecten in zijn eindrapport 'Naar grip op ICT'. De commissie doet in het rapport 34 aanbevelingen. Volgens voorzitter en VVD-kamerlid Ton Elias moet De Tweede Kam er alle aanbevelingen overnemen. 'Anders krijgen we een herhaling van zetten en komt er wéér geen structurele oplossing voor de ict-problemen.'
In zijn toespraak bij de presentatie benoemde voorzitter Elias als rode draad van het eindrapport ‘de onoverzichtelijke boel op ict-gebied bij het Rijk zonder scherp uitgangspunt, goede beheersing en aansturing’. Elias haalde vervolgens drie van de 34 aanbevelingen voor het voetlicht (zie kader onderaan voor ‘Constateringen aanbevelingen’).
De eerste aanbeveling, om het rijk meer controle op ict te geven, betreft de oprichting van een tijdelijke ICT-autoriteit – vijf tot zeven jaar actief – die orde moeten brengen in de chaos. Dit Bureau ICT-toetsing (BIT) moet een kleine, efficiënte en slagvaardige organisatie worden. Alle projecten van de rijksoverheid boven de vijf miljoen euro, waarbij ict een belangrijke rol speelt, moeten door het BIT getoetst worden aan de hand van tien basisregels. Elias bestempelt deze regels als ‘boerenverstandregels’. Deze regels moeten ervoor zorgen dat goed wordt nagedacht over het hoe en waarom van een ict-project, vóórdat het van start gaat.
Niet in een la
De tweede aanbeveling is om het totaaloverzicht van de kosten en de baten bij het Rijk weer in ere te herstelen. Dat overzicht moet inclusief personeels-, beheer- en onderhoudskosten én een vergelijkende analyse zijn. Elias: ‘Dat overzicht moet terug te vinden zijn op het ict-dashboard van het Rijk. Dat dashboard moet wel sterk worden verbeterd. Nu staan alle ict-projecten op groen en dat is bespottelijk.’
De derde aanbeveling heeft betrekking op de ict-aanbestedingen bij de overheid. Daar gaat volgens de commissie veel mis. ‘De relatie tussen de overheid en leveranciers is onvolwassen en bevat perverse prikkels’, constateert Elias. De commissie doet hiervoor ter verbetering een aantal aanbevelingen, zoals het beter benutten van de mogelijkheden van de Aanbestedingswet (bijvoorbeeld het weren van wanpresterende leveranciers), een gedragscode voor leveranciers, en het verpicht ovelreggen met de markt voor en/of tijdens aanbestedingstrajecten.’
Wanprestatie
Hij stelt vast dat het contractmanagement bij ict-projecten moet verbeteren. Zo komen meerwerk en het ‘uurtje/factuurtje’ te vaak voor tijdens de uitvoering van het project. Ook moeten opdrachtgevers standaard ontsnappingsclausules en wijzigingsprocedures in contracten opnemen, vindt hij. Ook zegt Elias dat het dagelijkse kost moet zijn dat een contract na ondertekening niet in een la verdwijnt, maar tijdens het project daadwerkelijk wordt gebruikt. ‘En rechtszaken worden bij wanprestatie normaal’, vindt hij.
Daarnaast wijst de voorzitter er op dat er ook een verantwoordelijkheid ligt bij de Tweede Kamer om geen onmogelijke projecten voor te stellen. ‘Ik ken maar twee voorbeelden uit het verleden, van de staatssecretarissen De Jager en Wiebes, die tegen de Kamer zeiden: ‘wat u voorstelt, is qua ict onuitvoerbaar.’
Samengevat
De tijdelijke commissie ICT heeft vanaf 2012 onderzoek gedaan naar ict-projecten van de overheid. De commissie bestaat uit de Kamerleden: Ton Elias (VVD, voorzitter), Paul Ulenbelt (SP, ondervoorzitter), Manon Fokke (PvdA), Hanke Bruins Slot (CDA) en Paul van Meenen (D66).
Voorzitter Elias vat samen: ‘We zochten naar een rode draad en patronen van fouten bij de ict-projecten van het Rijk. Vooral met de bedoeling om oplossingen aan te dragen, die herhaling kunnen voorkomen. Eerdere pogingen om steeds maar weer terugkerende ict-ellende aan te pakken hebben helaas gefaald. We hopen dat de Tweede Kamer nu een keer doorzet en onze aanbevelingen in samenhang overneemt. Gebeurt dat niet, dan blijft dit doorzieken, zo vreest onze commissie.’
Conclusies en aanbevelingen
De Tijdelijke commissie ICT stelt het volgende vast:
1. De rijksoverheid heeft haar ict-projecten niet onder controle.
2. De politiek beseft het niet, maar ict is overal.
3. De rijksoverheid maakt haar ict-beleidsambities niet waar.
4. De verantwoordings- en besluitvormingsstructuur bij ict-projecten is zeer gebrekkig.
5. De rijksoverheid heeft onvoldoende inzicht in de kosten en baten van haar ict.
6. De ict-kennis van de rijksoverheid schiet tekort.
7. Het ict-projectmanagement is zwak.
8. Ict-aanbestedingstrajecten bevatten perverse prikkels.
9. Het contractmanagement bij ict-projecten is onprofessioneel.
10. Het ontbreekt de rijksoverheid aan lerend vermogen op ict-gebied.
Samengevat beveelt de commissie het volgende aan:
1. Er wordt een tijdelijke ict-autoriteit opgericht, die als sluis zal functioneren: het BIT (Bureau ict-toetsing).
2. De Kamer neemt in haar Reglement van Orde op dat moties en initiatiefwetsvoorstellen op verzoek van een Kamerlid kunnen worden getoetst door het BIT.
3. De Kamer vergroot het eigen ict-bewustzijn, bijvoorbeeld door ict op te nemen in het introductieprogramma voor nieuwe Kamerleden en geregeld contact te hebben met het BIT.
4. De Kamer gaat meer gebruikmaken van bestaande instrumenten zoals de Regeling Grote Projecten, en gaat met deze intensievere informatievoorziening ook daadwerkelijk iets doen.
5. Het kabinet overweegt voortaan expliciet en structureel de mogelijke gevolgen en risico’s van zijn besluiten vanuit ict-perspectief.
6. De rijksoverheid brengt meer centrale sturing aan in haar ict-beleid, onder andere door één minister verantwoordelijk te stellen voor het beleid rondom de beheersing van ict-projecten.
7. De cio-Rijk krijgt per direct meer bevoegdheden en doorzettingsmacht in de uitvoering van het algemene ict-beleid.
8. De besparingen en maatschappelijke opbrengsten van het algemene ict-beleid worden zichtbaar gemaakt.
9. De rijksoverheid ziet daadwerkelijk toe op naleving van haar pas-toe-of-leg-uit-beleid rondom opensourcesoftware en open standaarden.
10. Ga door met de centralisatie van ict-inkoop en rijksbrede ict-voorzieningen.
11. De rollen en verantwoordelijkheden binnen alle ict-projecten van de rijksoverheid, inclusief die van publiekrechtelijke zelfstandige bestuursorganen, zijn duidelijk belegd. Er is altijd één bewindspersoon eindverantwoordelijk voor een ict-project met een groot publiek belang.
12. De departementale cio’s geven meer prioriteit aan de beheersing van ict-projecten en krijgen meer doorzettingsmacht.
13. De kwaliteit van informatie over grote en risicovolle ict-projecten wordt verbeterd in de jaarrapportages; het Rijks ict-dashboard gaat zo spoedig mogelijk zinnige informatie bevatten.
14. De rijksoverheid verzamelt en analyseert continu en structureel de gegevens van zo veel mogelijk ict-projecten en het projectmanagement maakt gebruik van de gevonden patronen.
15. De rijksoverheid zorgt ervoor dat zij in staat is rijksbreed een goede prioritering te maken van ict-projecten.
16. De zakelijke rechtvaardiging wordt niet alleen bij de start maar tijdens het hele ict-project gebruikt.
17. Er komt een verplichte starttoets bij projecten van meer dan 5 miljoen euro met een belangrijke ict-component.
18. Er komt een jaarlijks totaaloverzicht van de ict-kosten bij de rijksoverheid.
19. De rijksoverheid neemt genoeg ict-experts in dienst.
20. Er komt een centraal en structureel ict-opleidingsprogramma voor opdrachtgevers en projectleiders binnen de rijksoverheid.
21. ict wordt een vast onderdeel van interne opleidingen voor álle rijksambtenaren.
22. De departementale cio ziet erop toe dat rollen en verantwoordelijkheden helder zijn belegd.
23. De rijksoverheid zorgt ervoor dat alle betrokkenen voortaan expliciet belang hebben bij een succesvolle afronding van het project.
24. De uitvoerders en álle managementlagen dienen hun ambtelijke top en bestuurders te voorzien van realistische informatie over de voortgang van een project.
25. Onderdeel van het personeelsbeleid bij de rijksoverheid wordt de eis dat medewerkers voldoende ict-kundig zijn om hun functie te kunnen vervullen.
26. De rijksoverheid is verplicht om voor en/of tijdens aanbestedingstrajecten altijd te overleggen met de markt op basis van een pas-toe-of-leg-uit-beleid.
27. Het functioneel aanbesteden wordt verplicht in pas-toe-of-leg-uit-beleid.
28. Resultaten van een leverancier uit het verleden worden voortaan meegewogen in de beoordeling van aanbiedingen.
29. Er komt een gedragscode voor ict-leveranciers, inclusief definities voor goed opdrachtgeverschap, opdrachtnemerschap en bijbehorende zorgplicht.
30. De mogelijkheden van de Aanbestedingswet worden voortaan beter benut.
31. De departementale cio ziet erop toe dat de rijksoverheid zich als opdrachtgever in ict-projecten professioneler en betrokkener opstelt.
32. De rijksoverheid vermijdt meerwerk en uurtarieven en zet hierbij eventuele perverse prikkels om in positieve prikkels.
33. In contracten staan altijd ontsnappingsclausules en wijzigingsprocedures.
34. Een contract verdwijnt na ondertekening niet in een la, maar wordt tijdens het project daadwerkelijk gebruikt. Rechtszaken worden bij wanprestatie normaal
De commissie pleit voor een extra rem maar heeft niet door dat het stuur niet aanwezig is.
Het is eenvoudig. De commissie heeft weinig tot geen affiniteit en anciëniteit in en met IT. Dan wordt zij een speelbal van enerzijds de politiek en anderszijds de hyperig hygende commerciele toeleverancier. Wat denk je dat daar uit zal gaan komen.
BIT
Het meest voorspelbare was wel deze stap. Een instelling, installatie of commissie die….
Laat dit nu net iets zijn wat je juist niet nodig hebt. Wat je nodig hebt is een IT groep, management, met inhoudellijke IT kennis van zaken en je bent al op de helft. Weg uurtje factuurtjes maar gewoon bouwbare IT blokken die aan elkaar gekoppeld kunnen worden.
De broninformatie in de kluis van de overheid, niet bij de toeleverancier en je bespaard op dit stuk alleen al miljarden. Niet zo moeilijk uit te leggen maar…. ik mis het wel in het rapport.
Jammer Ton, een gemiste kans.
Allemaal maatregelen rondom het project en de uitvoering.
Wat ik mis!!!?? Dat wat er aan een project voorafgaat!.
Daar gaat het al aanzienlijk fout.
Ik denk aan zaken zoals: het voortraject, inclusief impactanalyses, fit/gap analyses, kosten/baten, afwegen van alternatieven, sizing (capaciteit/performance), requirements/valideren, informatiebeveiliging in volle omvang (Integriteit, Beschikbaarheid, Veiligheid), duidelijk Eigenaarschap, e.d.
Samengevat zijn dit de voornaamste faalfactoren, zoals ik die in mijn carrière ben tegengekomen. Zowel bij non-profit als profit organisaties!
Wat ik mij afvraag is waar men de expertise vandaan wilt halen om dit bureau te bemannen. Uit praktijk weet ik dat over het algemeen hier externe mensen voor ingehuurd zullen worden, die dan weer wel gelieerd zijn aan een of ander bedrijf of instelling, die graag zelf deelneemt aan het peuzelen van de overheidskoek.
Ik had niet verwacht dat de exacte reden boven water zou komen, dat is namelijk een politieke zelfmoord plegen.
Niet de IT bedrijven zijn de veroorzaker van problemen, maar de overheid zelf. Uit ervaring weet ik dat de overheid een uiterst onbetrouwbare partner is in een IT project, dat men voor een dubbeltje op de eerste rang wil zitten en dat men alle adviezen van specialisten in de wind slaat, als ze niet aan hun verwachting voldoen.
Hiernaast moet men niet met oplossingen komen, die over het algemeen niet juist zijn, maar eens beginnen met de problemen te beschrijven en wat men gedaan wilt hebben.
Omdat IT bedrijven toch zaken willen blijven doen, maken zij gebruik van kennis van medewerkers opgedaan bij de opdrachtgever en om de prijs te drukken worden bewust cruciale items in de aan besteding weg gelaten, deze kan men dan later via meerwerk toch uitvoeren en brengen dus extra cash in het laatje om de verliezen op het project te compenseren.
Inde jaren 80 van de vorige eeuw zijn al boekenkasten vol geschreven waarin deze problemen besproken worden en hoe men dit risico kan verkleinen, denk eens aan de magical man month of de cocomo modelen van Boehm.
Pittig leesvoer en iets voor doorzetters, maar je steekt er wel iets van op.
Voor de politici; dit lees je niet bij een broodje file American om te begrijpen wat er in staat ben je wel enige weken bezig met de studie van deze materie (fulltime).
Zoals al gezegd: een extra rem maar geen stuur. Of eigenlijk een nepstuur op de bijrijdersstoel. De echte kern is goede requirements schrijven: daar wordt niets aan gedaan. Aanbestedingen (26 -31) gaan over geld en tijd, niet over kwaliteit. Opleiden (20/21) is leuk maar zal nooit echt inzicht geven waar dat nodig is.
Weer een gemiste kans dus, en weer een complicatie op het toch al zo ingewikkelde pad om een ICT project binnen de overheid op gang te brengen. Waar blijft de focus op het echte probleem: vrijwel altijd is niet duidelijk WAT er nu precies moet worden geleverd – en daar ontstaat dan gedoe over. Dat moet de commissie toch opgevallen zijn?
Ik kan de conclusies niet matchen met de aanbevelingen, (centrale) overheid faalt op alle punten en wil doorgaan op dezelfde weg maar onder een andere vlag.
@ Jan,
Dat is best wel eenvoudig. Wanneer je mensen neemt die werkelijke generieke kennis hebben van hoe IT procesmatig werkt, dan ben je namelijk al op de helft. Als je dat afdwingt van de leverende partij, dan kom je nog verder.
Laat dan politiek en commercie als criterium eens buiten beschouwing, dwingend, en dan gaat het echt iets worden. Of dit nu ook zo zal gaan? Dat is dan nog maar helemaal de vraag.
Gezien het beschamende trackreckord van zowel overheid als leveranciers…. vrees ik met grote vrees.
Klopt: Te weinig ICT/projectmanagement kennis bij aanbestedende diensten. Mee eens: ICT project bestaan niet, want doelstelling gaat altijd over iets anders. Wat we nodig hebben zijn integere bedrijven die hier goed mee omgaan en overheid helpen met het leerproces. Maar ja, daar gaat deze commissie niet over. De branche is nu dus aan zet!
@Nico, jouw zin heb ik inderdaad gemist in de eindconclussie.
De conclusies van de commissie ICT zijn zoals verwacht teleurstellend.
Wat dat betreft zou ik pleiten voor een stichting dat als doel heeft om het gebruik van ICT bij de overheid gaat volgen en alle problemen breed uit in de pers gaat duiden. Ondersteuning van klokkenluiders en onderzoek naar ongezonde belangenverstrengeling en corruptie.
Met een naam als Stichting Techniek bij Overheid en Kwaliteit (STOK) maak je al een mooi begin. Met de WOB wetgeving zou je inhoudelijk aan de slag kunnen gaan. Het blijkt maar weer eens dat de overheid zelf niet kritisch genoeg naar zichzelf is. Vandaar de STOK achter de deur.