‘Elias-day preppers’ – de handleiding

Woensdag 15 oktober komt de Tijdelijke Commissie ICT (TCICT) onder voorzitterschap van Ton Elias met het langverwachte eindrapport. Wat mogen we verwachten? Niemand die het weet maar raden staat vrij.

‘Verwacht je veel van de commissie Elias?’ Die vraag komt regelmatig op mij af, vaak  direct gevolgd door ‘ik/wij niet’. Velen veronderstellen dat ik voorinformatie heb. Dat is te begrijpen. De aanleiding (niet de oorzaak) van het deze week aflopende parlementair onderzoek was een interview met mij door Jan Tromp in 2011, gevolgd door een oproep tot een onderzoek door het CDA. Van januari tot augustus 2013 had ik de eer om de commissie te mogen ondersteunen als lid van een ‘externe klankbordgroep’. Maar daarna werd het onderzoek verlengd en heb ik bijna alleen nog inhoudelijk contact met de commissie gehad op 12 mei. Dat contact staat op video. Een van de twee uitzonderingen op deze ‘blackout’ was een recent mailcontact met de staf naar aanleiding van de recente Zembla uitzending, waaruit ik begrijp dat het commissierapport op dat moment al bij de drukker lag. Geen Zembla besmetting in het rapport dus.

Prangende vraag

Daar hebben we meteen een eerste, prangende vraag: is ict-corruptie überhaupt een onderwerp in het rapport? Dat Elias c.s. serieuze signalen hebben gekregen van corruptie en daarop lijkende bestuurlijke wantoestanden is zeker. Zembla heeft geen informatie met Elias gedeeld maar is al sinds juli bezig met wederhoor. Zoiets zingt rond. Een van de gehoorden, mr. Ruud Leether, jurist bij Veiligheid & Justitie, heeft gerept van ‘oprotpremies’ voor wanpresterende ict-bedrijven, overigens zonder dat de commissie dat leek op te merken (lees hier op blz. 53). Ex-Kamerlid Arda Gerkens repte ook over (onderzoeken naar) corruptie. En los van dit alles meen ik te weten dat de commissie is overstelpt met horrorverhalen uit het veld waarvan een deel ook over corruptie gaat. Het kan dus haast niet anders dan dat dit onderwerp in het rapport aan de orde komt en dan heb ik het niet op een voetnoot of een paar bijzinnen.

Overigens denk ik ook weer niet dat het rapport echt diep ingaat op ict-corruptie, laat staan dat die corruptie wordt gelinkt aan bestuurlijke wantoestanden zoals bij de SVB. Voorzitter Elias legde in de hoorzittingen – ook die van mij – de lat heel hoog: namen en rugnummers moesten er komen ‘or it didn’t happen’. Het effect daarvan is natuurlijk dat de gehoorden hun mond wel houden als het gaat om de corrupte toestanden die Zembla heeft onthuld. Gelukkig had ik een brief boordevol aanknopingspunten geschreven. Concluderend: ik verwacht een paar paragrafen, maar niet meer.

Vergeet Zembla. Vraag een betrokkene bij publieke ict-projecten om één knelpunt te noemen en de meerderheid zegt: ‘(Europese) Aanbestedingen’. Natuurlijk zal dit onderwerp uitgebreid aan de orde komen in het eindrapport, ook in het hoofdstuk met conclusies en aanbevelingen. Niet voor niets heeft de commissie haar reguliere onderzoek uitgebreid met een ‘verdiepingsonderzoek’ naar ‘[…]  de aanbestedingsprocedures, het contractmanagement, de relatie tussen ict-leveranciers en overheid en de geldstromen binnen ICT-projecten.’ Zoiets doe je niet als je niets in handen denkt te hebben. Er wordt zelfs een expliciet voorschot genomen op een parlementaire enquête, zo valt te lezen. Als dat maar geen anticlimax wordt – er zijn signalen (audiolink).

Op de korrel

Natuurlijk neemt de commissie de aanbestedingsprocedures en -praktijken op de korrel en dan wordt het  prijsschieten. Maar dan. Komt de commissie met concrete voorstellen om de concurrentie, transparantie en innovatiedrive weer terug te krijgen of blijft het bij symptoombestrijding (‘grote projecten opdelen in kleinere!’) of oproepen tot verder onderzoek? Welnu, ik sluit echte verbetervoorstellen nagenoeg uit. Ik zie de commissie bestaande uit niet-ict’ers (de partijen houden hun specialisten allemaal uit de wind) niet met een echte visie komen. Het ontbreekt ze aan de benodigde kennis en de ernst van de problematiek vraagt om drastische ingrepen zoals het soort van transparantie dat in Nederland bijna nergens wordt aangetroffen. Wel heeft de commissie voor het verdiepingsonderzoek een aanbestedingsexpert aangetrokken in de persoon van Stephan Corvers, maar die maakte in zijn hoorzitting duidelijk dat er eigenlijk niks mis is met ict aanbestedingen. Het valt dan niet in te zien hoe de commissie met zo’n adviseur nog met spectaculaire bevindingen en ingrijpende voorstellen kan komen, ook omdat die adviseur werd gehoord na het verdiepingsonderzoek. Machiavelli schreef al dat er voor de heerser niets zo moeilijk is als het selecteren van goede adviseurs. Zeker, ik ben ook zo’n geselecteerde adviseur. Ik had in 2013 de commissie moeten wijzen op de enorme omvang van de aanbestedingsindustrie en de perverse belangen (denk Quint) die dat weer creëert. Ik heb het nagelaten, maar ik betwijfel of het had geholpen.

Dan wil ik nog een paar woorden wijden aan de volgens mij belangrijkste issues, mijn stokpaardjes zo je wilt. Gaan we die terugzien? Het belangrijkste daarvan is het ontbreken van checks and balances. Falende ict projecten kennen slechts winnaars, zo luidt mijn faalindustie-stelling. Een van de mechanismen die je daarbij steeds weer aantreft is het verschijnsel dat ik aanduid als ‘suikeroomfinanciering’: het creëren van speciale geldstromen vanuit ministeries voor belanghebbende organisaties daarbuiten. Dat de commissie nader onderzoek heeft gedaan naar ‘[…] geldstromen binnen ict-projecten’ geeft mij hoop dat dit punt wordt geadresseerd. In mijn verhoor door de commissie pakte Paul van Meenen (D66) het suikeroom meme op. En Hanke Bruins Slot CDA) tastte naar het idee van een ict-ombudsman ( hier). Dat geeft hoop!

Behalve door extreme transparantie (alles wat met belastinggeld wordt betaald open-source-tenzij, contractafspraken openbaar, fixed-price = ficed-price, et cetera) en een einde aan suikeroomfinanciering, zijn er nog twee plekken waar checks and balances ontbreken: bij de besluitvorming vooraf en bij het ingrijpen achteraf. De besluitvorming vooraf rond ict is dramatisch. Grote ict-projecten doen het zonder onderbouwde businesscases en de Kamer wil die ook niet. De zes onderzochte faalprojecten zijn in dit opzicht stuk voor stuk juweeltjes. Zonder concreet te kunnen worden heb ik de indruk opgedaan dat dit punt niet of in lippendienst-modus gaat worden geadresseerd. Alles dat raakt aan de vrijheid van het parlement om politiek te bedrijven roept weerzin op. Juist rasparlementariërs – waartoe ik Ton Elias beslist reken – willen niet worden gehinderd door deskundigen die zeggen dat iets niet kan of heel duur gaat uitvallen. Kosten, haalbaarheid en zin/onzin zijn marginale argumenten bij de politieke besluitvorming en dat gaat niet veranderen.

Lakmoesproef

Wat dan nog rest is de afwikkeling van uit de hand gelopen projecten. Wat mij betreft is dit de lakmoesproef. Gedurende het parlementair onderzoek is het onderzochte project ‘modernisering GBA’ volledig onderuit gegaan. Na drie jaar ontwikkelen was het budget op en bleek slechts 32 procent van het systeem af. Die 32 procent was vastgesteld door ‘onafhankelijk’ adviesbureau Gartner dat tot dit getal was gekomen door de programmeurs te ondervragen [sic]. WOB-held Brenno de Winter heeft de specificaties en de broncode opgevraagd waarop Gartner zijn advies heeft gebaseerd. Minister Plasterk doet alles om die informatie achter te houden, na Zemblas ‘wie is de mol?’ wordt het anders ‘waar is de software?’. De commissie weet dit alles natuurlijk. En dan is er ook natuurlijk nog de SVB-affaire die ruim voordat het rapport naar de drukker ging uitbrak en waar ondertussen ook de onwelriekende geur van fraude vanaf komt. Ik ben heel benieuwd of de commissie eerlijk durft te oordelen over deze twee ict-projecten waarbij de Kamer glashard wordt voorgelogen. Durft de commissie dat niet, dan zal dat door heel veel ambtenaren en ict-spelers worden opgemerkt en draait de carrousel vrolijk door.

Al met al moet ik erkennen dat ik niet heel hoopvol ben gestemd over wat het rapport gaat zeggen over de zaken die naar mijn mening echt belangrijk zijn. Ik vind dat natuurlijk vervelend want ik beschouw mijzelf als een ‘amicus commissio’. Er is natuurlijk een kans dat ik de commissie ernstig onderschat: Ton Elias is een journalist/communicatie-adviseur en moet tot een stunt in staat worden geacht. Misschien komt Elias op woensdag met een even spectaculaire verrassing als zijn partijgenoot Dekker op maandag.

Tenslotte gaat vanaf woensdag de politiek los op het rapport. Het is dan handig om te weten dat de VVD het hele onderzoek niet wilde en dat een van de grootste belanghebbenden bij de huidige praktijk, Capgemini, voormalig VVD-Kamerlid Zsolt Szabo in het topmanagement heeft zitten. Verder heeft de PvdA drie bewindslieden die op dit moment met ict-hoofdpijndossiers worstelen: Ronald Plasterk en het duo Lodewijk Asscher/Jetta Klijnsma. Bij de meeste andere politieke partijen is ict nog steeds een non-onderwerp – ja, ook bij GroenLinks en D66. En bij PVV gaat men direct Korsakov zodra het woord ‘Europese’ gevolgd wordt door ‘aanbesteding’. Hopelijk stelt het journaille woensdag de juiste vragen aan de dames en heren politici, zodat er wat quotes op tafel komen waar we verder mee kunnen.

Woensdag vanaf ongeveer 10.00 uur hoop ik geïnteresseerden via de twitters (@ReneJanV, #TCICT) en deze website op de hoogte te brengen van mijn eerste indrukken. Als ik er naast zit bied ik meteen mijn excuses aan, beloofd! En los daarvan zal het rapport nog tientallen punten bevatten – positief en negatief- waar ik in dit stukje geen aandacht heb kunnen besteden of die mij volledig zullen verrassen.

Woensdag dus vermoedelijk geen gehaktdag, maar je weet maar nooit!

René Veldwijk, partner bij Ockham Groep