Ik ben de Tijdelijke Commissie ICT een excuus verschuldigd. Corruptie is géén randverschijnsel in de wereld van de publieke ict. En zelfs dat lijkt een understatement. Als lid van de externe klankbordgroep van ‘Elias’ werd mij begin 2013 gevraagd of ik dacht dat er in de ict-wereld op enige schaal sprake was van corruptie. Mijn antwoord was dat corruptie bestaat, maar moet worden gezien als het schuim op de golven. ‘Voorzitter! De publieke ict is doodziek, kostbaar en ondoorzichtig en dan lekken er soms bedragen weg. Maar richt u zich op de golven, niet op het schuim’, zo luidde ongeveer mijn antwoord.
Ik was tevreden met mijn ingetogen opstelling. Ik heb bij UWV de wilde jaren 2007-2011 onder ict-bestuurder Jongen meegemaakt, gezien hoe corruptie werkt en hoeveel het kapot maakt. Ik zag na mijn fase van boosheid niet zozeer slechte mensen of slechte regelgeving maar bederf, vervreemding en onuitputtelijke zakken Haags geld. Ik had in 2013 mijn ervaringen echter verwerkt en richtte mij op de oorzaken, de golven onder het schuim. De rode draad daarin is dat er bij de publieke ict nauwelijks belangentegenstellingen bestaan, geen ‘checks and balances’. Ict bij de overheid is de Faalindustrie, niet ‘The Firm’.
Wat ik toen dacht denk ik nog steeds. Corruptie is het schuim op de woeste baren. Maar sodeknetter, zo veel schuim! Ruim anderhalf jaar na mijn bedachtzame woorden zie ik door het schuim de golven bijna niet meer.
Goed, corruptie. Eerst een definitie. Corruptie gaat om het verlenen van onzakelijke gunsten in ruil voor geld, goederen of diensten. Het gaat om wat in de leer van de administratieve organisatie ‘onttrekken van waarde’ wordt genoemd. Corruptie doe je niet alleen, dat is stelen. De boekhouder die de kas plundert voor zijn gokverslaving is een dief. De ambtenaar die in ruil voor bordeelbezoek een bouwproject aan een aannemer gunt is corrupt. Bij corruptie is er altijd sprake van wat wij ‘samenspanning’ noemen en de Amerikanen ‘conspiracy’ – je voelt het cultuurverschil tussen die twee begrippen.
Een goede administratieve organisatie beschermt tegen diefstal, maar tegen samenspanning is geen kruid gewassen. Daar staat tegenover dat de samenspanning risico’s met zich meebrengt. De corrupteling maak zichzelf immers afhankelijk van handlangers die per definitie niet integer zijn. Vooral in landen met een protestantse ethiek (‘zonde = hel’) vind je daarom weinig samenspanning op grote schaal, met uitzondering van specifieke branches met eigen mores. De vastgoedbranche is zo’n voorbeeld.
Met mijn kennis van nu beweer ik dat de publieke ict in Nederland in de breedte en in de diepte corrupt is. Iedereen denkt dan aan de bouwfraude, ook een overheidszaak. Bij de ict-fraude spannen echter niet marktpartijen samen tegen de overheid maar spelen ict-aanbieders onder een hoedje met overheden. Anders dan bij de bouw concurreren de grote ict-bedrijven wel met elkaar, maar naast op prijs en kwaliteit ook op infiltratie en onzakelijke contacten met ambtenaren, bestuurders en politici. De schade overtreft de geschatte honderd miljoen per jaar van de bouwfraude ruim. Ik vraag mij af of er ook maar één groot langlopend gefaald ict-project te vinden is waar geen sprake is van frauduleuze samenspanning op enige schaal. (Ja, dus ook SVB MRS.)
Voorbeelden
Laat ik eens in willekeurige volgorde wat geanonimiseerde voorbeelden geven uit mijn eigen blikveld. Bepaal zelf maar er sprake is van 1) samenspanning en/of 2) corruptie, al dan niet strafbaar:
1- ict ambtenaar Egbert van ministerie ABC richt een ict-bedrijfje op en zet personeel bij zijn ministerie via een groot ict-bedrijf. Zelf is hij opdrachtgever namens het ministerie. Een journalist stelt vragen. Ministerie en groot ict-bedrijf verwijzen naar elkaar en naar hun contract. De journalist druipt af. Het ministerie beëindigt de constructie in stilte. Ambtenaar Egbert blijft aan tot de rook is opgetrokken.
2- Programmadirecteur Jacob bij ambtelijke organisatie ABC tekent de facturen van groot ict-bedrijf X. Zelf is Jacob zzp’er met een erg hoog uurtarief. Jacob laat zich daarom inhuren door het ict-bedrijf en niet door zijn opdrachtgever. Ambtenaren blij, want geen gedoe in de Kamer. Ict-bedrijf blij, want wat is er mooier dan dat de man die jouw facturen goedkeurt door jou wordt betaald? Van de contractueel overeengekomen intake van de software die het grote ict-bedrijf oplevert komt niet veel terecht. Het project mislukt doordat de kwaliteit van de software dramatisch blijkt.
3- Directeur Christiaan van middelgroot ict-bedrijf Y1 maakt onderhandse afspraken met ict-bedrijven Y2 en Y3. In samenspraak met zijn vriend Saul, ict-bestuurder van een grote ZBO, spreekt Christiaan af dat Y1, Y2 en Y3 op de shortlist van leveranciers voor ict-projecten komen. Integere zzp’er Daniël selecteert het personeel en fungeert zo als katvanger.
4- Aantredend bewindspersoon Rita treft in haar dossier een volledig mislukt ict-project aan. Rita huurt gerenommeerd adviesbureau Y in dat veel uren schrijft maar in wezen slechts aan de programmeurs vraagt voor hoeveel procent hun programmatuur klaar is. De gewenste conclusie is dat het project uitloopt tot voorbij de zittingstermijn van Rita. Het project zal tientallen miljoenen meer gaan kosten, maar zal volgens Y toch met succes worden afgerond.
5- Bedrijf VWX specialiseert zich in bestuurlijke projectaudits, vaak van zeer grote ict-projecten. Ambtelijk opdrachtgevers stappen na verloop van tijd opvallend vaak over naar een goedbetaalde positie bij VWX, dat verder groeit door gespecialiseerde adviesbedrijven in de publieke sector over te nemen en ze starten ook een opleidingspoot. Als adviseur of opleider heeft VWX natuurlijk meer dan een streepje voor bij de organisaties die ook door VWX worden gecontroleerd.
6- Gemeentesecretaris Leonard van een G4-gemeente wordt ict-bestuurder bij een grote ZBO. De gemeente is eerder voor vele miljoenen opgelicht door stichting MASH met als directeur meneer Aart. Wanneer Aart wordt veroordeeld en geen werk meer kan vinden, brengt zijn vriend Leonard hem als zzp’er onder bij de ZBO. De mensen die het weten kijken de andere kant op. Omdat X voor zijn uurtarief van ruim driehonderd euro feitelijk geen zichtbaar werk doet, is zijn aanwezigheid verder ook niet storend.
7- Bewindspersoon Gijs wordt geconfronteerd met een vergaand mislukt ict-project van een organisatie onder zijn verantwoordelijkheid. Er zijn wel enkele onderdelen gerealiseerd maar ook deze zijn niet levensvatbaar. De gemaakte kosten worden zoveel mogelijk gealloceerd aan de gerealiseerde ten dode opgeschreven producten, zodat de aan de Kamer gerapporteerde schade beperkt blijft.
8- Projectleider Claude merkt bij een ict-project voor een grote ZBO dat ict-leverancier X voor afgenomen data storage vijf keer de marktprijs in rekening brengt. Bij navraag blijkt X ook nog een andere vorm van storage aan te bieden die normaal is geprijsd. Claude dient een verzoek in om over te gaan op de goedkope storage, waarna de ict-afdeling meldt dat de afspraken ‘net zijn aangepast’ en er nu nog maar één vorm van geheugen is, die slechts viermaal de marktprijs kost. Als Claude enkele jaren later voorstelt de sterk gegroeide gegevensbank op te schonen om kosten te besparen, blijken de afspraken opnieuw veranderd: ict leverancier X kan nu boete bedingen, wanneer de afname van geheugen teveel afneemt. Gedurende de periode waarin deze zaken spelen heeft er geen heraanbesteding plaatsgevonden.
9- Een ministerie gunt een ict project aan een groot ict-bedrijf X. Het project loopt volledig uit de hand en komt in de pers. Het ministerie wil een andere leverancier. Leverancier X is pas bereid te vertrekken nadat het ministerie een aanzienlijke afkoopsom heeft betaald. Na een onderhandse heraanbesteding mag ict-bedrijf Y het project afmaken. Bedrijven X en Y behoren tot hetzelfde concern.
Kijken naar de patronen
Laten we even niet in de bagatelliseringsmodus schieten. Dus even niet ‘die Veldwijk ziet spoken’, ‘een paar rotte appels’, ‘net als de politieauto’s‘, of ‘in Ghana zijn ze nog corrupter’. Kijk gewoon onbevangen naar het patroon. Samenspanning is des poedels kern, veelal niet tussen twee of drie corrupte functionarissen, maar tussen en binnen meerdere organisaties. De samenspanning is niet dwars op de waardeketen (zoals de bouwfraude) maar langs de waardeketen. Sommige constructies zijn strafbaar, andere zijn geaccepteerde bestuurspraktijken. Niet altijd gaan er geld of gunsten van hand tot hand. Soms is er sprake van een uitgestelde ruil – typerend voor een markt die institutioneel corrupt is. Soms wil men ‘gedoe’ voorkomen zoals gedonder in de pers of vanuit de Kamer. Maar zowel de samenspanningsconstructies zelf als de intensieve betrokkenheid van veel partijen en hoge bestuurders wijzen in de richting van een persistent patroon, een stijl van zaken doen, een branchecultuur.
Los van waar de grens acceptabel/onacceptabel of toegestaan/strafbaar precies wordt getrokken, springen de overeenkomsten in het oog. Alle beschreven praktijken komen neer op het onttrekken van waarde. Alle verdragen ze het daglicht niet. De directe economische schade is enorm. Alleen de situaties die ik hiervoor beschrijf overtreffen de schade van de bouwfraude al met gemak. En ja, ik ben inderdaad van mening dat samenspanning, crimineel of gewoon onzakelijk, veel vaker voorkomt in de publieke sector dan in de private en veel vaker bij ict-uitgaven dan bij uitgaven aan meer tastbare zaken.
Ik denk niet dat de Tijdelijke Commissie ICT op 15 oktober met dit soort schandaalverhalen gaat komen. Dat komt niet doordat ik als hun adviseur de wantoestanden zo enorm heb onderschat, maar omdat de commissie harde bewijzen vraagt en niet aan opsporing doet. Ik vind dat niet heel erg. Ik zie liever dat Elias c.s. hun aandacht richten op de golven in plaats van het schuim. Ik hoop dus op aanbevelingen die uitzicht bieden op echte ‘checks and balances’: minder suikeroomconstructies, meer transparantie, andere aanbestedingsregels en als het even kan een tik op de vingers van een minister en een staatssecretaris. Andere mensen komen wel met de verhalen over het schuim. Dankzij het bestaan van een Commissie ICT die met een rapport komt lijkt ook de journalistiek eindelijk belangstelling te hebben gekregen voor ict-wantoestanden. Het werd tijd.
Hé, zie ik daar een eerste zwaluw? En daar de tweede! Zie tv-onderzoeksprogramma Zembla. Aanstaande donderdag. Kijken!
Dank je René voor je tip, ik zal donderdag zeker afstemmen op Zembla.
Wat is dat toch? Was de cultuur binnen de grote –too big to fail- banken deels de oorzaak van de crisis. Momenteel zien we publiekelijke excuses van de Big4 accountancy kantoren waar graaien, vervreemding van de klant en het eigenbelang voorop de norm is geworden.
Is dit een virus want ook de ICT branche zondigt zich hieraan. En die verrotte omgeving is een uitstekende voedingsbodem voor corruptie en fraude. De scheidslijn tussen graaien en fraude is immers akelig dun. Dit is het schuim wat René ziet. De golven eronder zijn die van graaien, klantvervreemding en eigenbelang.
Het is echter makkelijk wijzen naar de boosdoeners maar wat doet de branche zelf. Waar is het zelfreinigende vermogen van de ICT branche? Is dit nodig? Ja, want ook de goede leiden onder het wangedrag. Het publiek maakt zich terecht boos als er weer miljoenen aan belastinggeld (ons geld) verdwijnen richting projecten waar alleen de leverancier blij van wordt. Hier wordt de hele branche op aangekeken. Hoelang zal het nog duren voordat ICTers op verjaardagfeestjes niet meer durven te vertellen dat ze in de ICT branche werken? En wat als jouw kinderen een ICT carrière ambiëren?
Maar ook de opdrachtgevers hebben een rol. Hun belangrijkste taak is om het project zo te sturen dat deze de gewenste requirements opleveren binnen tijd en budget. Er zijn inmiddels genoeg tools, methoden en technieken om dit te doen. Als dit mislukt kan dat maar twee dingen betekenen:
1.Men is incompetent.
2.De verrotting in de vorm van corruptie en fraude heeft ook toegeslagen binnen de opdrachtgevers. De opdrachtgever van grote overheidsopdrachten beheren namelijk niet hun eigen geld maar ons geld. Is het dan vreemd dat zij een deel van de stokvis opeisen?
Ik wil er in allereerste plaats even op inhaken en aan toevoegen dat ik deze voorbeelden volkomen onderschrijf. Laten we daar toch helder over zijn.
‘Edele Heer’ Elias.
In een vrij vroeg stadium heb ik Ton, ik betaal zijn salaris mee dus ben ik eigenlijk zijn broodheer, geroepen, Ton pas je op jongen? Als je er namelijk de ballen verstand van hebt, kun je ook geen inzicht hebben in de hier bovengenoemde stromen en al helemaal niet of mensen die jij ondervraagt jou ook echt vertellen hoe het zit.
@Kurt
Het gaat al mis bij de illusie dat er zoiets bestaat als ‘de gewenste requirements’ en dat er op basis daarvan vooraf iets zinnigs te zeggen is over tijd en budget.
Openbare aanbestedingen gaan wat dat betreft in tegen alle principes van moderne softwareontwikkeling.
Alweer zo’n artikel van Rene Veldwijk dat pijnlijk het falen van ICT bij de overheid aankaart! Deze keer gaat het wel erg ver; Er is ook nog zoiets als Hanlon’s Razor [http://en.wikipedia.org/wiki/Hanlon%27s_razor] (dat is een andere dan Ockham’s Razor): “Never attribute to malice that which is adequately explained by stupidity.”
De schrijver van dit artikel heeft het naar mijn inzien niet goed begrepen. Endemie is een heel andere orde hier. Mooie titel, en mooi woord….maar wie het begrijpt, gebruikt het hier niet.
Rene,
Ik denk dat Egbert, Jacob, Christian een Rita binnen kort bij jouw een bakkie koffie komen doen.
Verder vind ik het wel smakelijke kost.
Ik heb een aantal van de interviews van Meneer Elias en zijn clubje gezien.
’t is wel duidelijk dat je die in twee catagorien kunt verdelen:
– Een paar lieden die zeggen wat ze al jaren zeggen
– Een paar lieden die niets zeggen maar gewoon graaien
Oorzaken zijn bekend, die wil niemand benoemen.
Over tot de orde van de dag.
Ik vermoed dat deze fraude ook in de zorginstellingen voort woekert in apotheek, ziekenhuizen, bejaardenzorg en de zorgverzekeraars
Fraude levert alleen nog meer bodemloze fraude op, een ballon dat een keer uiteenspat met verstrekkende gevolgen wat iedereen zal treffen, maar ik hoop dat de daders hiermee niet weg komen en het hardst vallen, vooral op hun ziel!
Daar waar geld omgaat, kan corruptie voorkomen, daar waar veel geld omgaat, zal corruptie vrijwel zeker voorkomen. Heb een tijdje in een buurt gewoond van een zeer brede statige lommerrijke straat met zeer grote chique herenhuizen. Een hele rits was tot hoerenhuizen omgebouwd om vooral zakenrelaties van de (weg en water)bouw en vastgoed te kunnen plezieren, lees vooral ambtenaren en personeel van investeringsfondsen. Toen het slechter ging met de bouw, ging een deel van die hoerenhuizen meteen dicht. Dat was al voordat de vele grote bouw- en vastgoedschandalen in de publiciteit kwamen.
In de corruptie-index van Transparancy International behoort Nederland gelukkig al jaren tot de top tien van minst corrupte landen. Maar corruptie komt ook in Nederland voor, meer dan voorheen en waarschijnlijk veel meer dan men denkt op basis van die corruptie-index. Bedrijven in Nederland zijn waarschijnlijk niet minder “vrijgevig” dan elders. De overheid is op de controles gaan bezuinigen. Nederlandse politici worden ook vaker genoemd in corruptiezaken dan vroeger. De grote vier accountancykantoren spelen de spelletjes al jaren mee (45% van hun onderzoeken voldoet niet), als ze die spelletjes al niet starten. En de overheid vraagt juist de grote vier om onderzoek te plegen naar corruptie, vriendjespolitiek en malversaties.
Naast de bouw kennen de sectoren finance, food, health en afval veel corruptie, mede dankzij de corruptie in de accountancy en het notariaat. Maar er is geen reden waarom corruptie niet bij de ICT-sector zou voorkomen. Integendeel, kijk naar de bovenstaande voorbeelden. En niet alleen bij overheden, maar ook bij bedrijven; zie de fraude bij Imtech met het Poolse pretpark.
Velen kijken naar de graaiers en denken en willen ook een extra deel van de koek voordat die versjacherd is. De belastingbetaler, de aandeelhouders, de gewone burgers betalen hiervoor de prijs. En het is niet leuk om in zo’n sfeer te werken. René bedankt.
John,
Dank voor de tip,
Ik ga zo’n leuk pandje kopen, en exploiteren voor de IT bazen 😉
Helaas niet alleen in Nederland. In Brussel zitten meer lobbyisten dan politici.
Uit ervaring met Oostenrijk, Tsjechie, Slowakije en Duitsland weet ik dat daar de corruptie nog groter is.
Het is niet vreemd dat mensen het vertrouwen in de politiek al lang verloren hebben.