Volgens het NOiV hebben open source-leveranciers in de praktijk ongelijke kansen bij overheidsaanbestedingen. Overheidsinkopers begrijpen het plan Heemskerk onvoldoende, en maken zich uit gemakzucht nog al eens schuldig aan het onreglementair verlengen van aanbestede projecten.
"In de praktijk hebben open source-leveranciers niet altijd gelijke kansen bij aanbestedingen." Dat zegt Mattieu Paapst, jurist bij Nederland Open in Verbinding (NOiV), het programmabureau van de overheid dat overheidsorganisaties informeert over de mogelijkheden van open standaarden (OS) en open source software (OSS) en hen stimuleert deze waar mogelijk toe te passen in hun informatiesystemen.
Dat het actieplan Heemskerk niet altijd werkt, heeft volgens de jurist een aantal redenen: overheidsinkopers varen vaak op routine, begrijpen het plan Heemskerk onvoldoende, en maken zich uit gemakzucht nog al eens schuldig aan het onreglementair verlengen van aanbestede projecten. Open source leveranciers hebben daarnaast vaak te weinig kennis van het aanbestedingsrecht om iets aan die situatie te veranderen.
Inkopers blijven oude stramien volgen
Woensdag maakte het programmabureau bekend vragen te hebben gesteld aan de gemeente Utrecht, omdat in de aanbesteding van die gemeente wordt gesteld dat bij alle werkplekapparatuur standaard het besturingssysteem Windows XP en bijbehorende licentie geleverd moet worden. Dat is in strijd met het actieplan Nederland Open in Verbinding (NOiV), zo schreef staatssecretaris Frank Heemskerk onlangs nog op vragen van SP'er Arda Gerkens.
Paapst: "De gemeente Utrecht lijkt de meest basale fout te hebben gemaakt: zij vragen eenvoudig naar een product van een bepaalde fabrikant. Maar veel fouten komen ook doordat inkopers jarenlang hetzelfde stramien hebben gevolgd en voorbeeldvragen opnemen die inmiddels indruisen tegen het plan Heemskerk. Zo'n vraag is bijvoorbeeld: Heeft u ervaring met grote ict-projecten, waarbij voor minimaal drie miljoen euro aan licenties is aangeschaft? Die vraag is bedoeld om de ervaring te controleren met grotere ict-projecten, maar sluit onbedoeld open source leveranciers uit."
Projecten onreglementair verlengd
Paapst: "Een andere manier waarop het mis kan gaan is wanneer een ministerie bijvoorbeeld gebruik maakt van een SAP-systeem, en in het aanbestedingsdocument schrijft dat de aanpassingskosten die moeten worden gemaakt bij levering van een alternatief systeem, meetellen in de totaalprijs."
Ook het onreglementair verlengen van aanbestede projecten komt vaak voor. Paapst: "Dat is bijvoorbeeld het geval wanneer een gemeente al vierhonderd XP-licenties heeft, en er onaangekondigd nog tachtig bijkoopt voor een nieuwe afdeling, ook al is de termijn waarvoor de aanbesteding gold inmiddels al verlopen. Dat bleek deze herfst nog uit onderzoek van de Europese Commissie, waaraan het NOiV ook heeft meegewerkt."
Mosterd na de maaltijd
NOiV kan overheden alleen informeren over het plan Heemskerk. Paapst: "Ons programmabureau heeft geen handhavingsbevoegheid. We houden ons vooral bezig met het toetsen van aanbestedingsdocumenten, om op die manier overheden te helpen een document te schrijven dat voldoet aan het actieplan Heemskerk."
Het programmabureau NOiV kijkt verder steekproefgewijs naar openbare aanbestedingen. Paapst: "We kunnen alleen steekproeven nemen en aan de bel trekken als er iets gebeurt dat niet klopt. Dat doen we door gebruik te maken van de vragenronde die wettelijk deel uitmaakt van elk aanbestedingstraject. Op die manier willen we ook een voorbeeld zijn voor open source leveranciers. Die weten lang niet altijd dat zij overheden kunnen vragen het aanbestedingsdocument zodanig aan te passen dat ook open source leveranciers kunnen meedingen. Als een overheidsinstantie dat weigert, kan de leverancier naar de rechter stappen, of een anonieme klacht indienen bij de Europese Commissie. Natuurlijk, voor een rechtsgang hebben niet alle leveranciers de financiële middelen, en het indienen van een klacht bij de Europese Commissie komt meestal neer op mosterd na de maaltijd."
Lopende contracten gooien roet in eten
Daarnaast gooien lopende contracten nogal eens roet in het eten: volgens 28 procent van de ict-beslissers bij overheden is een overstap naar open source software de komende jaren nog niet aan de orde ‘wegens lopende contracten'. Dat bleek in december uit onderzoek onder ict-verantwoordelijken bij 764 overheidsorganisaties. TNS NIPO voerde dit onderzoek uit in opdracht van NOiV.
Ook het feit dat overheden voor ict-aankopen onder de vijftigduizend euro niet hoeven te voldoen aan het plan Heemskerk, biedt mogelijkheden voor ontduiking van dit plan.
Open source software
Er zijn vele soorten open source software. Wat ze allemaal gemeen hebben is dat iedereen de oorspronkelijke code mag inzien en wijzigen, en iedereen de oorspronkelijke software onbeperkt mag gebruiken en kopiëren. Het bijzondere aan een programma met GNU General Public License (GPL)-licentie, is dat als een programmeur er iets aan verandert, hij dat gewijzigde programma bij verspreiding ook weer onder een GPL-licentie moet uitbrengen. Als iemand daarom vraagt, moet hij in dat geval de broncode opnieuw vrijgeven.
Maar er zijn ook open source-licenties waarbij dat niet hoeft. Soms staat een licentie bijvoorbeeld toe dat een ander de broncode wijzigt, maar vervolgens om die nieuwe broncode een hek zet. Dan is het dus geen open source-software meer en hoeft die software ook niet meer gratis te zijn. Veel commerciële software is op die manier ontstaan. De marketingafdeling van een bedrijf heeft dan om een bepaald onderdeel van open source software een strik gedaan en verkoopt dat als pakket op de markt. Zo zijn er allerlei soorten licenties, die allerlei verschillende acties toestaan en/of verbieden
Open standaarden
Open standaarden zijn ICT-standaarden die iedereen vrij mag gebruiken. Een voorbeeld is het ODF (Open Document Format), een standaard voor het uitwisselen van onder meer tekstbestanden.
Actieplan Nederland Open in Verbinding (NOiV)
In december 2007 werd het actieplan ‘Nederland in open verbinding' door de Tweede Kamer aangenomen. Het plan van PvdA-staatssecretaris Frank Heemskerk heeft tot doel het gebruik van open standaarden en open source software bij de (semi-)publieke overheid te versnellen. Heemskerk wil de interoperabiliteit binnen de overheid vergroten door het gebruik van open standaarden en de afhankelijkheid van leveranciers te verminderen door het gebruik van open source software. Zo wil hij bovendien een ‘gelijk speelveld op de softwaremarkt bevorderen'.
Onderdeel van het actieplan is de invoering van een ‘comply-or-explain and commit'-principe, dat voorschrijft dat overheden (rijksdiensten vanaf april 2008 en overige overheden en instellingen vanaf december 2008) zich moeten verantwoorden wanneer ze open standaarden niet ondersteunen en moeten beloven dat in de toekomst wel te doen. Op januari 2009 moeten er daarnaast implementatiestrategieën zijn geformuleerd voor de aanbesteding, inkoop en het gebruik van open source software door alle ministeries. Een jaar later moeten die er ook zijn voor semi-overheden in het onderwijs, de zorg en de sociale zekerheid.
Tot slot schrijft het actieplan voor dat ODF uiterlijk in januari 2009 wordt ondersteund door alle ministeries en ‘mede-overheden'. De OpenDocument-indeling (ODF) of het OASIS Open Document Format for Office Applications, zijn een open standaard voor het opslaan en uitwisselen van tekstbestanden, rekenbladen, grafieken en presentaties.
Lijkt een soort luiheid (of kan je het onkunde noemen?) bij degene die horen de uitbesteding te regelen. Als zij alleen bekend zijn met bestellen van merken/producten die zij al jaren kennen, zal het niet van zomaar lukken om hen over naar nieuwe merken/producten.
Geeft het de tijd. Voor overheiden geld dat het proces moet eenmaal de status van gevestigd krijgen. Zodra het zover is, dan doen zij precies wat hen opgelegd wordt.
De beslissingen over architectuur worden op het verkeerde niveau genomen.
Technische details horen niet thuis op niveau waar strategische beslissingen genomen worden.
Het aanbestedingen klimaat bij de overheid maakt het sowieso lastiger om in te spelen op een groeiende open source markt. Als je mij vraagt wat er moet gebeuren: meer pilotprojecten opstarten om open source onder de aandacht te brengen en aan te tonen dat open source werkt en een volwaardig alternatief is voor closed source.
Mag je in een europese aanbesteding dan wel expliciet vragen om ‘open source’. Hiermee sluit je toch ook leveranciers uit!
Open source is prima maar kan nooit een doel op zich zijn.
Mee eens. Maar je mag natuurlijk wel expliciet om software vragen die op open standaarden is gebaseerd. Zolang dat het geval maar is, is het doel van plan Heemskerk bereikt; nl. dat de overheid, en de burger die met de overheid communiceert, niet afhankelijk zijn van specifieke software en/of leveranciers.
Daar gaan we weer:
“Het bijzondere aan een programma met GNU General Public License (GPL)-licentie, is dat als een programmeur er iets aan verandert, hij dat gewijzigde programma ook weer onder een GPL-licentie moet verspreiden.”
Dit blijft m.i. ??n van de meest wijdverbreide en onbegrepen onderdelen van de GPL. Het klopt namelijk niet. De programmeur is inderdaad verplicht om de broncode openbaar te maken, maar alleen in het geval waarin het gewijzigde programma verder verspreid wordt. Een organisatie mag voor eigen gebruik alle aanpassingen doen die ze nodig acht z?nder dat deze wijzigingen verplicht gepubliceerd dienen te worden, zo lang het programma maar niet verder verspreid wordt.
Onvoorstelbaar dat inkopers deze fouten nog steeds blijven maken. Ik heb dit een jaar of drie geleden zelf al eens gesignaleerd toen ik als interimmer bij een aantal IT aanbestedingen mee liep. Het gaat idd om de routine (zo doe we het al jaren) en misschien ook een zekere mate van gemakzucht omdat je als inkoper toch ook vrij makkelijk kunt leunen op de materie deskundige. Hoewel de fouten m.i. niet bewust gemaakt worden, vraag ik me overigens wel af hoe het kan dat je je als professioneel inkoper niet laat informeren over ontwikkelingen zoals actieplan heemskerk.
@Jos van Dongen. Dankjewel. Ik heb het nagezocht, en je hebt gelijk. Ik heb het kader inmiddels aangepast. Dit is de nieuwe tekst: Het bijzondere aan een programma met GNU General Public License (GPL)-licentie, is dat als een programmeur er iets aan verandert, hij dat gewijzigde programma bij verspreiding ook weer onder een GPL-licentie moet uitbrengen. Als iemand daarom vraagt, moet hij in dat geval de broncode opnieuw vrijgeven.
Krijgt de inkoper nu schuld? Welke inkoper bepaalt het softwarebeleid en de strategische overwegingen waarop dat beleid is gebaseerd. In alle organisaties dit ik ken is een inkoper slechts een uitvoerend orgaan. Een inkoper beslist toch niet of de nieuwe werkplekken van XP moeten worden voorzien? Die beslissing wordt echt wel voor hem/haar genomen.
XP is overigens een volkomen legitieme eis als al je software is ontwikkeld om te draaien onder XP. Welke idioot haalt het dan in zijn hoofd om te gaan experimenteren met een open source OS om te kijken of dat misschien ook kan werken? De inspanning in de zin van testen en het risico dat je neemt zijn gewoon te groot.
Ja, ik ben wel voorstander van het gebruik van open source software maar dat begint niet op het operationele niveau van de inkoper. Zoiets moet terug te vinden zijn in een strategie en een beleid. Op die manier kun je daar naartoe werken.
@ v. Vliet.
Als overheidsinkoper moet ik je toch echt even uit de droom helpen. Een overheidsinkoper begeleidt (europese)aanbestedingen maar beslist over het algemeen niet over de inhoud van de desbetreffende aanbesteding.
Je kan, zoals in dit geval, er de ict-afdeling op wijzen dat er zoiets bestaat als het actieplan van van Heemskerk (let op! het is geen wet) en je moet gevraagd en ongevraagd input geven op de inhoud, maar het is uiteindelijke de ict-afdeling die beslist. Het is immers het ict-beleid wat leidend is voor de aanbesteding, niet de eigen inzichten van de inkoper.
Inkopers zijn er in het slechtste geval alleen om de aanbesteding in de juiste (juridische) vorm te gieten en te zorgen dat de uiteindelijke uitkomst van de aanbesteding is dat er een leverancier wordt gecontracteerd die levert wat het beste is (functioneel en economisch) voor de organisatie.
Trouwens het eisen van XP is een onder voorwaarden een geheel legitieme eis.