We leren nu pas werken met ICT

In opdracht van detacheerder Yacht is het boek ‘De Belofte’ uitgegeven met daarin visies op de business value van service oriented architecture, geschreven door Nederlandse professionals op hoog bestuurlijk niveau. Guido Bayens is een van de grondleggers van de Nederlandse Overheid Referentie Architectuur (NORA). ‘Architectuur is in mijn beleving breder georiënteerd en gaat over de complete bedrijfsinrichting, uiteraard ook over ICT'

‘SOA is een heel jonge en zeer veelbelovende ontwikkeling voor een moderne bedrijfsinrichting. Als architectuur heeft het in ieder geval de belofte in zich dat het veel businesswaarde met zich meebrengt, maar eerlijk gezegd weten we nog niet zeker of die belofte wel wordt ingelost. We hebben in het verleden allerlei monolithische applicaties gebouwd die oorspronkelijk zijn ontworpen voor een bepaald domein in een organisatie. Er was sprake van eilandautomatisering. Het kon toen niet anders, maar nu is duidelijk dat dit niet zo handig is. Je kunt met die ene applicatie slechts één dienst leveren aan één afnemer. Soms wil je echter gebruikmaken van gegevens die van een andere toepassing buiten jouw domein moeten komen. Nu kun je die gegevens uitprinten en handmatig overnemen in de andere toepassing. Ook kun je een routine bouwen die de gegevens van het ene systeem naar het andere systeem overzet, of je hanteert stored procedures om de ene toepassing met de andere te laten communiceren en gegevens te laten uitwisselen. Het nadeel van dergelijke work-arounds is dat je een unieke constructie hebt gemaakt voor de gegevensuitwisseling tussen twee systemen. Een lumineuze oplossing hiervoor is dat je gebruikmaakt van een applicatie die een dataset aanbiedt aan zijn omgeving. Het hoeft niet per se een dataset te zijn, de applicatie kan ook berekeningen uitvoeren voor andere toepassingen. Als het de applicatie niet uitmaakt wie de afnemer is van de dienst, dan heb je het begin van een technische Service Oriented Architecture te pakken. Er zijn dan aanbiedende applicaties die routines uitvoeren of datasets ter beschikking stellen aan andere toepassingen. Er is sprake van samenwerking. Alle applicaties onderhouden een servicerelatie met elkaar.
Deze samenwerking hoeft overigens niet tussen applicaties alleen te gaan. Er zijn verscheidene actoren, ook mensen en afdelingen, die elkaar verschillende diensten verlenen. Dan kunnen we ook spreken van SOA als ontwerp voor bedrijven, organisaties en ketens als geheel. Je kunt hierbij abstraheren wie die diensten aanbiedt. Architectuur is meer dan ICT. Architectuur gaat ook over bedrijfsprocessen en organisatievraagstukken, over de besturing van een organisatie, over producten en diensten, over datamanagement. Architectuur is in mijn beleving breder georiënteerd en gaat over de complete bedrijfsinrichting; jawel, uiteraard ook over ICT. Vanuit het oogpunt van een architect probeer je tot een optimale mix te komen van al die factoren met welke je een bedrijf inricht. De eerste vraag die je als architect stelt is met welk soort bedrijf je te maken hebt, welke producten worden gemaakt, welke markt wordt bediend. Pas dan kun je nadenken over de inrichting van de ICT-architectuur. Je moet weten welke processen relevant zijn, voordat je kunt bepalen met welke applicaties die processen ondersteund kunnen worden. Maar wel nadrukkelijk in die volgorde. Een architect ontwerpt met andere woorden de complete bedrijfsinrichting, niet slechts de ICT-infrastructuur. Alleen zo kun je SOA als ontwerpbenadering hanteren.
Bedrijfsfuncties zijn uitermate belangrijk in een organisatie, ze veranderen niet zo vaak, en zijn daarom een van de stabielere en robuustere onderdelen van een bedrijfsarchitectuur. Ze zijn meestal rechtstreeks afgeleid van de essentie van een onderneming, van de businessprocessen die de kern van het bedrijf vormen. Bij een verzekeringsmaatschappij bijvoorbeeld is een van de fundamentele bedrijfsfuncties het voeren van een polisadministratie; dat kan niet anders, het is een kerntaak. Je kunt als onderneming uiteraard via Business Process Outsourcing wel functies uitbesteden, maar dat zullen in bijna alle gevallen niet de kernfuncties zijn. De catering, het beheer van het wagenpark of de transportfunctie zullen bedrijven wel gemakkelijker uitbesteden. Let wel, functies zijn geen processen. Een proces doorloopt vaak een aantal bedrijfsfuncties. Er is een klantcontactfunctie, een orderfunctie, de logistieke afhandeling, de administratie, om tot slot bij de betaling- en incassofunctie uit te komen. Dit is een compleet proces. Functies en processen hebben min of meer een matrixachtige verhouding. Mijn stelling is dat bedrijfsfuncties moeten samenwerken op basis van serviceverhoudingen, of dat nu intern in een organisatie gebeurt, of plaatsheeft tussen verschillende ondernemingen. Er is sprake van een containerrelatie. Overal ter wereld zie je ontwikkelingen die ertoe leiden dat er samenwerking is tussen verschillende domeinen. Er wordt gewerkt aan verdergaande standaardisatie, functies kunnen gemakkelijker worden gekoppeld en ontkoppeld, of eenvoudiger worden verlegd, waardoor er meer flexibiliteit is. Je kunt sneller inspelen op veranderingen en kapitaliseren op services. En dan is er ontegenzeggelijk sprake van een toegevoegde businesswaarde, waarmee de belofte van SOA wordt ingelost.
Dit vergt echter wel het een en ander aan standaardisatie en samenwerking. Met de inrichting van een Service Oriented Architecture dien je terdege vooruit te denken wat betreft services. Een fabrikant van verpakkingsmateriaal bijvoorbeeld zal bij de maatvoering van zijn producten rekening moeten houden met de maat van een container of een pallet, zodat maximaal gebruik kan worden gemaakt van de lengte, breedte en diepte van die container. Samenwerkende dienstverlening gaat ook gepaard met elektronisch berichtenverkeer. Ook daar zal dus rekening moeten worden gehouden met de standaardisatie van data en de gemeenschappelijke betekenis van begrippen. Dit alles zal op den duur leiden tot een kortere time-to-market of kortere time-to-value, wat voor een onderneming uitermate rendabel is. Grote software-vendors kapitaliseren al op SOA. In hun productpropositie neemt SOA inmiddels een centrale rol in. Allerlei applicaties, tools en standaardvoorzieningen worden nu ontwikkeld om een servicegeoriënteerde architectuur te ondersteunen. Een organisatie als W3C is al enige tijd bezig met de ontwikkeling van een samenhangende set van standaarden. Er is aantoonbaar een verbetermechanisme gaande waardoor het mogelijk wordt ongelijksoortige informatie aan elkaar te koppelen, denk aan XML. Dergelijke ontwikkelingen zijn ook nodig. Om SOA te laten slagen is een coherente set van mondiale standaarden noodzakelijk. Het punt is ook dat deze standaarden voor zo veel mogelijk domeinen moeten gelden.
Voor de overheid is, in opdracht van de ministeries van BZK en EZ, de Nederlandse Overheid Referentie Architectuur (NORA) in het leven geroepen. De NORA bevat architectuurprincipes, architectuurmodellen en standaarden die de elektronische samenwerking tussen overheidsorganisaties stimuleren en mogelijk maken. Zij verschaft inzicht in hoe de elektronische overheid ingericht wordt, hoe informatie wordt opgeslagen en uitgewisseld, hoe burgers en bedrijven diensten kunnen krijgen, en hoe bedrijfszekerheid en privacy kunnen worden gegarandeerd. Het resultaat van het werken onder architectuur zal zijn dat overheden de gegevens onderling sneller en betrouwbaarder kunnen uitwisselen en dat dubbele werkzaamheden, zoals de dubbele uitvraag van informatie en bureaucratische procedures worden verminderd. Dit alles vraagt uiteraard wel om samenwerking en samenhang. Bedrijfsprocessen van verschillende overheidsinstellingen moeten op elkaar zijn afgestemd en distributiekanalen aan elkaar gekoppeld. De inzet van moderne informatietechnologie heeft hierbij een belangrijke rol.
Er is in deze gekozen voor een servicegerichte architectuur. Dit houdt in dat diensten aan burgers en bedrijven worden verleend door samenwerkende overheidsorganisaties. Afdelingen binnen en tussen overheidsorganisaties werken samen op basis van services. Data worden via services uit landelijke basisregistraties gehaald. Gegevens, berichten en uitwisselingsstandaarden worden geharmoniseerd. Diensten, berichten en gegevens worden uitgewisseld via een stelsel van samenhangende servicebussen. Eén van de belangrijkste businesswaarden van NORA is ketenintegratie, waardoor een gecombineerde en moderne dienstverlening mogelijk is. Er komt een helder en integraal kader voor de bedrijfsinrichting van de e-overheid, zodat er een uniformiteit ontstaat voor processen, besturing, gegevens, informatiehuishouding en technologie. Alle overheidsinstanties gaan gebruikmaken van generieke componenten. Er is een gezamenlijk beheer van data en netwerken. Er ontstaat een gestandaardiseerd berichtenverkeer met burgers, bedrijven en andere overheidsorganisaties. Ook zal sprake zijn van uitwisselbare kennis voor ontwikkeling. En dit alles zal leiden tot doelmatigheid, efficiëntie en een aanzienlijke kostenreductie.
Service Oriented Architecture maakt de optimalisatie en harmonisatie van bedrijfsfuncties en processen mogelijk en bereikbaar. Het maakt op optimale wijze gebruik van wat de informatietechnologie heeft voortgebracht en aan mogelijkheden biedt. ICT is in deze dus werkelijk een enabler. Het is het een beetje kort door de bocht, maar we zouden kunnen zeggen dat we nu pas leren werken met wat de informatietechnologie ons aan toepassingen en systemen heeft gegeven. En deze ontwikkelingen en optimalisatieslagen zijn nog lang niet ten einde. De verdere integratie van functies, applicaties en bedrijven blijft heel belangrijk. Zoals ik al eerder zei is SOA een veelbelovende oplossing, maar we zijn er nog niet. Er is hier sprake van de omgekeerde wet van Cruijff: Elk voordeel heeft zijn nadeel. SOA lost zaken op, maar zorgt tegelijk ook voor nieuwe problemen. En die zullen we gaandeweg moeten oplossen. We zullen bijvoorbeeld een oplossing moeten vinden voor het semantische probleem dat verschillende partijen in verschillende domeinen verschillende definities hanteren voor ‘hetzelfde' begrip. SOA als architectonisch principe valt of staat met het maken van afspraken, vandaar dat standaardisatie zo belangrijk is. De eerste stap voor samenwerking is dan ook vaak dat twee partijen een bilaterale afspraak maken betreffende de servicerelatie; dat is ook echt aan te raden. Er is een set van afspraken, een gezamenlijk contract nodig om samen te kunnen werken. Op termijn zullen de aanbieders van services meer de voorwaarden bepalen. Een fraai voorbeeld hiervan is DigID bij de overheid. Het is de aanbieder die in dit geval de samenwerkingsvoorwaarden en leveringsvoorwaarden bepaalt. SOA gaat dus over het maken van goede samenwerkingsafspraken. Dat zorgt voor efficiëntie en snelheid en voorkomt misverstanden. Niet alleen tussen systemen, maar ook tussen mensen.'