Het toekomstige gebruik van ODF en OpenXML (zie onder meer ‘Archiefwet wijst naar ODF’ in de Computable van 21 juli, pagina 11), blijkt flink wat los te maken. Hier volgen twee discussiebijdragen: Mathieu Paapst van Unisys denkt dat de rol van Office 2007 hierin zeer belangrijk is, en Raul Pesch van Microsoft denkt dat het kiezen van slechts één standaard beperkend zal werken.
Beide formaten hebben kansen
Moet ik me als burger zorgen maken over de keuze van de overheid voor ODF of OpenXML? Of kan iedere burger rustig achteroverleunen omdat het hem niet raakt en de Nederlandse overheid vooralsnog geen keuze maakt? Deze laatste mogelijkheid lijkt al achterhaald nu de gemeente Groningen recent heeft besloten om binnen drie jaar van MS Office over te stappen op OpenOffice. Met dit open-sourcepakket is niet alleen gekozen voor een geprognosticeerde licentiebesparing van 330.000 euro per jaar, maar tevens voor ODF, het bestandsformaat waar OpenOffice de documenten als default in opslaat.
Uit het besluit valt tevens af te lezen dat de gemeente in de toekomst niet over zal stappen op Microsofts Office 2007 en haar bestandsformaat OpenXML. Zowel OpenXML als ODF werken aan mogelijkheden om onderling bestanden uit te wisselen. Office 2007 zal wel ODF-bestanden kunnen openen en opslaan, maar een vlekkeloze conversie van OpenXML bestanden naar ODF bestanden zal niet mogelijk zijn. Bepaalde MS-functies worden namelijk niet herkend in ODF. Dit is voor de overheid potentieel een groot probleem, met name op het gebied van integriteit en authenticiteit. Een toelichting:
Toegankelijkheid tot informatie
Met de nieuwe Algemene Wet Overheidsinformatie, de opvolger van de Wet openbaarheid van Bestuur, is namelijk te verwachten dat bestuursorganen meer rekening moeten houden met de toegankelijkheid van digitaal beschikbaar gestelde overheidsinformatie. Informatie moet volgens die nieuwe wet voor iedereen elektronisch toegankelijk zijn. Deze vrijheid om informatie vloeit zelfs voort uit het Europese mensenrechtenverdrag EVRM. Daarnaast moet de informatie voldoen aan de zogenaamde beginselen van authenticiteit en integriteit.
Bij authenticiteit gaat het om de echtheid van berichten, gegevens en gebruikers. De eis van integriteit heeft meer betrekking op de inhoudelijke kwaliteit van documenten. Een integer document moet inhoudelijk zoveel mogelijk correct en volledig zijn en men moet dit voortdurend kunnen garanderen.
Hier lijkt ODF een voorsprong te nemen op OpenXML. Iedereen is immers in staat om alle overheidsdocumenten in de ODF-standaard te lezen met een vrij beschikbaar office-pakket, zoals OpenOffice. Is er een betere manier denkbaar waarop de toegankelijkheid gewaarborgd kan worden? Indien de overheidsorganisatie echter zou kiezen voor OpenXML, zou een juiste authentieke en integere weergave van overheidsdocumenten voornamelijk mogelijk zijn met een pakket als Microsoft Office 2007. Andere op ODF gebaseerde office-pakketten hebben namelijk een grote kans op afwijkingen in weergave en opmaak van de OpenXML-bestanden. Microsoft is echter van mening dat het eigen formaat noodzakelijk is omdat Office 2007 ten opzichte van andere office-pakketten veel meer nieuwe mogelijkheden biedt.
Deze hele situatie doet me denken aan een probleem rondom hardwarestandaarden van vele decennia geleden. Video 2000 en VHS waren twee totaal verschillende videosystemen met afwijkende cassettes waarvan Video 2000, afkomstig van Philips en Grundig, technisch gezien het betere systeem was. Toch is VHS het meest gebruikte videosysteem geworden en daarmee de de facto standaard. De reden hiervoor was voornamelijk dat een bepaalde soort films alleen maar op VHS verscheen.
Vraag naar Office 2007 bepalend?
Hoe zit dat dan met de te verwachten vraag naar ODF of OpenXML? ODF is al enige tijd in gebruik en zal nog meer gebruikt worden in andere office-pakketten of tekstverwerkers. Hierbij valt te denken aan diverse grote aanbieders als Sun (StarOffice), IBM (Workplace en straks Lotus Notes) en Google (Writely). Het gebruik van OpenXML zal dan ook vooral afhangen van de verkoopcijfers van Office 2007. En hoe groot zal de vraag daarnaar zijn? Ik kom dagelijks over de vloer bij grote overheidsorganisaties die hun tekstverwerking nog steeds in Office 97 doen Het is dus maar de vraag in hoeverre de overheid nu wil overstappen naar dit nieuwe pakket en standaard. De overheid dient bij een dergelijk besluit de mogelijkheden van open source software mee te nemen in haar beoordeling. Toch voorspel ik geen slechte toekomst voor OpenXML. De extra mogelijkheden van Office 2007 zullen in combinatie met andere nieuwe producten als SharePoint 2007 voor veel bedrijven en overheden zeer aantrekkelijk zijn. Beide formaten hebben dus kansen. Daarom dient de overheid zich bewust te zijn van de onmogelijkheid van authentieke conversie. En de verontruste burger? Die wacht gewoon af tot er een open source versie komt van Office 2007.
Mr. Mathieu Paapst, Unisys
Eén XML-standaard is te weinig
De kern van de zaak is interoperabiliteit, langdurige toegang tot data en keuzevrijheid. De Archiefwet schrijft momenteel voor dat documenten worden opgeslagen in SGML, PDF/A of XML-formaat. Doordat de specificaties van deze standaarden bekend zijn wordt de doelstelling van langdurige toegang tot de data gerealiseerd en is er optimale interoperabiliteit. Ik zie niet in waarom ODF specifiek aan dit lijstje moet worden toegevoegd, zoals Jan Willem Broekema voorstelt. Onder de algemene noemer XML staat de Archiefwet namelijk meerdere open XML-bestandsformaten toe. Dat is een goede zaak, want overheden hebben hierdoor optimale keuzevrijheid en kunnen de XML-standaard kiezen die het best aansluit bij hun functionele behoefte. Toekomstige ontwikkelingen of bepaalde verticale of branchespecifieke standaarden worden hierdoor niet uitgesloten, mits die aan dezelfde eisen voldoen. Ook de overheid zelf gebruikt vandaag de dag een veelvoud aan open standaarden en branchespecifieke standaarden, zoals PDF/A, XBRL en ebXML. Je moet er toch niet aan denken dat de overheid straks maar één enkele standaard gaat voorschrijven en daarmee alle andere (huidige en toekomstige) standaarden, die net zo open zijn, buitenspel zet?
In onze visie is er een aantal belangrijke punten als je langdurige toegang tot data (digitale duurzaamheid) en keuzevrijheid wil stimuleren als overheid. Het begint met een duidelijke definitie waar een open standaard aan zou moeten voldoen. Het programma OSOSS heeft een aantal jaar geleden zelf een definitie opgesteld, zie: http://www.ososs.nl/index.jsp?alias=watisos. Microsoft voldoet met OpenXML aan ál deze punten. De specificaties van OpenXML zijn gepubliceerd, het is royalty-free te gebruiken, er is een vrijwaring van patentschending, er is geen beperking omtrent hergebruik en het is niet discriminerend, met andere woorden: iedereen (dus ook concurrenten van Microsoft) kan de standaard implementeren. OpenXML voldoet ook aan alle eisen van de archiefwet. Het is XML-gebaseerd en gegarandeerd langdurige toegang tot data omdat de specificaties én bijbehorende documentatie eeuwigdurend (perpetual) en onherroepelijk (non-revocable) beschikbaar worden gesteld aan iedereen. De bewering dat OpenXML niet ‘open' genoeg zou zijn is incorrect. OpenXML is geheel volgens de richtlijnen van OSOSS gedeponeerd bij een onafhankelijke non-profit standaardisatieorganisatie. Deze organisatie, ECMA, kent een vrij toetredingsbeleid. De toekomst van OpenXML wordt bepaald door degenen die zich (willen) aansluiten bij het ECMA-standaardisatieproces. Ook concurrenten van Microsoft, non-profit organisaties (zoals OSOSS) of de Nederlandse overheid zelf kunnen hierin participeren.
De overheid moet obstakels wegnemen en zich sterk maken voor interoperabiliteit. Dat overheden, private ondernemingen en particulieren probleemloos informatie kunnen uitwisselen met behulp van een standaard (inhoud) is veel relevanter dan de discussie over het formaat. Het elektronisch patiëntendossier was veel sneller tot stand gekomen als de overheid duidelijk de XML-specificatie voor zo'n dossier had bepaald. Met zo'n specificatie waren we nu een stuk verder geweest. Een verplichte keuze voor één specifieke standaard, zoals ODF, betekent alleen maar een beperking. De overheid zou zich daarmee afsluiten van alle overige open standaarden die wel eens veel beter kunnen aansluiten bij de wensen van organisaties en gebruikers. Bovendien worden gebruikers hierdoor verplicht om een stap terug te doen in functionaliteit, uitbreidbaarheid, snelheid en compatibiliteit met bestaande formaten. Dat kan nooit de bedoeling zijn.
Raul Pesch, Microsoft Nederland
Met interesse heb ik de bijdrage gelezen in de Computable van 4-8-2006 van Raul Pesch van Microsoft over de ODF standaard. In zijn tekst viel me een kleine tegenstrijdigheid op, omdat Raul aan het eind opmerkt: Het Elektronisch Patienten Dossier was veel sneller tot stand gekomen als de overheid duidelijk de XML-specificatie voor zo’n dossier had bepaald. Eerder zegt Raul over het voorstel om de ODF standaard toe te voegen aan de lijst met archiveringsstandaards: Je moet er toch niet aan denken dat de overheid straks een enkele standaard gaat voorschrijven.
Microsoft stimuleerde tot voor kort de verkoop van hun software door onder andere hun standaarden gesloten te houden en regelmatig nieuwe softwareversies op de markt te brengen met steeds meer functionaliteit. De strategie blijkt tot op heden zeer succesvol. Zo betaalt Europa elk jaar vele miljarden aan Microsoft licenties. Indrukwekkend is ook dat Microsoft al jaren 80 procent winst maakt op de verkoop van software.
Het is daarmee wel voor te stellen dat Microsoft weinig haast maakt met het doorvoeren van de anti-monopolie regels die de Europese Commissie haar heeft opgelegd. De Europese Commissie oordeelde in maart 2004 dat Microsoft zijn monopoliepositie heeft misbruikt door allerlei applicaties te bundelen met Windows en tegelijkertijd andere fabrikanten informatie te onthouden, zodat het moeilijker wordt alternatieve applicaties goed onder Windows te laten werken. Door technologie gesloten te houden, kunnen alternatieve of aansluitende diensten moeilijker worden ontwikkeld.
Om een aantal redenen heeft de Nederlandse regering in 2002 unaniem de motie Vendrik aangenomen, om – waar mogelijk – voor open standaarden te kiezen. Als instrument voor meer keuzevrijheid groeit de belangstelling voor open standaarden, ook buiten Nederland. Nu is de ODF-standaard reeds als open standaard aangemerkt, terwijl de alternatieve standaard van Microsoft (OpenXML) dat nog niet is. Waarom steekt Microsoft dan nu zoveel moeite in het positioneren van een alternatieve open standaard in plaats van de ODF-standaard over te nemen? Daar zijn een aantal redenen voor.
Raul meldt dat de conversie van MS Office bestanden naar de ODF-standaard verlies van functionaliteit in kan houden, maar geeft niet aan welke functionaliteit het betreft. Waarschijnlijk gaat het hier om macro’s in Visual Basic, die sinds MS Office 97 opgenomen worden in MS Office bestanden. Nu vindt niemand het leuk als zelf ontwikkelde techniek doodloopt door de keuze voor een andere standaard. Maar omdat slechts een klein deel van de Office bestanden macro’s bevat, zal de conversie naar de ODF standaard in het merendeel van de organisaties weinig impact hebben. Dat nadeel heeft ook een voordeel: Visual Basic virussen kunnen zich niet verspreiden via ODF-bestanden.
Daarnaast heeft Microsoft besloten om geen functionaliteit in te bouwen in MS Office 2007 voor het schrijven van ODF-bestanden. Dit is echter ook niet nodig. Tijdens de concurrentieslag tussen Wordperfect en MS Word, kon MS Word nog wel documenten in Wordperfect formaat bewaren. Zo’n bestand werd echter zoveel groter en langzamer dan hetzelfde bestand in MS Office formaat, dat een gebruiker alle lust verging om er in WP formaat verder mee te werken. Dit patroon herhaalde zich in de strijd tussen Java en .Net, met de ondermaats presterende JRE (Java Runtime Environment) van Microsoft zelf. Een goede JRE wordt nu buiten Microsoft om verspreid door Sun. Er bestaat ook een plugin van derden voor MS Office om bestanden in ODF formaat te kunnen lezen en schrijven (sourceforge.net/projects/odf-converter).
Microsoft wil als commerciele onderneming natuurlijk veel software verkopen. Het is daarmee in hun belang gebruikers afhankelijk te houden van Microsoft software. Dat lukte in het verleden ook met de open www standaard. Zo is bijvoorbeeld een aanzienlijk deel van de internetpagina’s alleen goed te lezen met MS Internet Explorer. Dit was het gevolg van de ?embed and extend? strategie, waarbij Microsoft in hun webtools de open www standaard uitbreidde met gesloten (ActiveX) technologie. Zo’n scenario kan zich binnen de ECMA met de OpenXML standaard herhalen. De keuze voor de OpenXML standaard zal gebruikers dan meer afhankelijk laten zijn van Microsoft software.
Om op de inleiding terug te komen: Microsoft zal het waarschijnlijk niet erg vinden als de overheid voor een standaard kiest voor de opslag van documenten. Als het maar de standaard van Microsoft is.
Henk-Jan van der Molen (op persoonlijke titel)
Na de omkoopschandalen rond de iso-certificering van deze ‘MS-standaard’ doet iedere overheid er goed aan zichzelf af te vragen of een leverancier die een standarisatie-organisatie probeert te corrumperen als leveranciers voor die overheid in aanmerking komt.