Revanche op de machine

Een jaar later dan gepland (wegens ‘9/11’) kruist regerend wereldkampioen schaken Vladimir Kramnik op 4 oktober de degens met een digitale tegenstander: het computerprogramma Deep Fritz 7. Beiden hebben een ELO-rating van rond de 2800. "Ik speel niet zoals de meeste mensen verwachten. Ik ga creatief schaken," aldus een ontspannen Kramnik.

Twee jaar geleden had ik voor het eerst het genoegen Vladimir Kramnik te interviewen. Het was een maand voordat hij Gary Kasparov in Londen zou onttronen als wereldkampioen schaken Destijds was Vladimir een ontwapenend onbeholpen jonge man. Nu heeft de 26-jarige Rus die tegenover mij zit veel meer controle over zichzelf, en is hij een rustige, zelfverzekerde en charmante prater. Wat er in korte tijd niet allemaal kan veranderen!
Vladimir wil graag praten over zijn aanstaande match tegen Deep Fritz. Hij oogt zoals gebruikelijk ‘cool’ en lijkt geenszins nerveus voor het gevecht tegen de computer.
 
Wat heb je het afgelopen jaar gedaan, nadat je match tegen Deep Fritz was uitgesteld?
"Ik heb mijn positie van hoogste geklasseerde schaker achter Gary Kasparov geconsolideerd, en ik wil binnen twee jaar de eerste plaats van de ranglijst bezetten. De zaken liepen dit jaar wat anders dan verwacht. Ik dacht dat Man versus Machine in de lente zou plaatsvinden, maar de organisator (Brain Games) verkeerde in financiële problemen en een ander bedrijf (Einstein TV) blies nieuw leven in het kampioenschap."
 
Op het eerste gezicht lijken je kansen niet zo groot.
"Inderdaad! Deep Fritz is angstaanjagend omdat het 6 miljoen stellingen per seconde kan berekenen. Lachend: Ik ben al blij als ik één stelling per seconde kan doorrekenen. Maar je kunt ervan op aan dat ik mijn eigen troeven zal hebben om het Deep Fritz moeilijk te maken."

Voorbereiding

Hoe bereid je je voor op zo’n match?
"Je kunt je wel voorstellen dat het voor mij veel moeilijker is om me voor te bereiden op een match tegen een computer dan tegen een mens, omdat het een totaal nieuwe ervaring is.
Ik had me voorgenomen om me twee maanden intensief te prepareren De eerste maand bestudeerde mijn team van experts op het gebied van menselijk schaak en computerschaak de kracht en elke potentiële zwakte van Fritz. Met behulp van deze ervaring heb ik de tweede maand geëxperimenteerd en potentieel nieuwe zetten uitgeprobeerd.
Ik train zo’n tien uur per dag. Als ik de toernooizaal te Bahrein betreed, heb ik wellicht zo’n 20.000 partijen van mijn tegenstander bestudeerd.
Twee weken voor het toernooi ga ik de laatste fase van intensieve voorbereiding in, onder meer om te wennen aan de toernooiomstandigheden."
 
Spelen in een hete Arabische staat als Bahrein kan slopend zijn – zelfs in een luxueus hotel met airconditioning. Hoe bereid je je voor op die omstandigheden?
"Door veel lichamelijke oefeningen te doen, inclusief twee uur tennis per dag en mijn andere favoriete sport: zwemmen. Als goede Rus ben ik gek op wodka, maar die laat ik maar even staan."
 
Leer je nieuwe trainingstechnieken met betrekking tot schaakstrategie of psychologie om Deep Fritz te verslaan?
"Hoewel ik hierover uiteraard niet te specifiek kan zijn, kan ik wel vertellen dat ik mijn strategie grotendeels voorbereid. Ik hoef dus niet alleen te vertrouwen op improvisatie. Tegen mensen kun je een verschillend soort schaak spelen. Maar er zijn niet zoveel terreinen waarop je een computer kunt verslaan, misschien een of twee. Die moet je zien te ontdekken." Lachend: "Daar zijn we hard mee bezig."
 
Hoe ga je Deep Fritz precies aanpakken?
"Door het tegenovergestelde te doen van wat iedereen zegt dat ik zal gaan doen. Ik zal ‘als een mens’ spelen, in plaats dat ik het spel van mijn digitale tegenstander ga kopiëren. Ik ben een klassiek schaker en ben van plan zeer creatief te spelen en slechts een paar berekende risico’s te nemen.
Ik zal dus niet als een machine spelen en extreem veel gaan rekenen."

Je bent van nature erg kalm. Denk je dat dat van pas komt tijdens de match?
"Ik denk van wel. Een geweldige speler als Gary Kasparov vertrouwt meer op emotie dan iemand met mijn temperament. Dit verschil in temperament biedt mij hopelijk enig voordeel in mijn partijen tegen Deep Fritz.
Als een computer tegen een mens speelt, heeft de computer geen last van zenuwen. Een computer kun je niet met je gedrag beïnvloeden, bijvoorbeeld door hem aan te staren, of door ineengedoken boven het bord te hangen zoals Gary dat doet als hij tegen mensen speelt." Lachend: "Je kunt dreigend naar een computer kijken, zoveel je maar wilt, maar dat heeft geen enkel effect. Een meer onbewogen speler, zoals ik, zal meer kans hebben om zijn rust te bewaren als hij tegen een programma als Deep Fritz moet spelen."
 
Wordt dit kampioenschap onder dezelfde condities gespeeld als vorig jaar, of is er iets veranderd?
"Gelukkig is er niets veranderd. Alle essentiële details blijven gelijk. We spelen acht partijen vanaf 4 oktober, met minstens een rustdag tussen elke speeldag. Dat is echt nodig; een mens raakt immers vermoeid. Bovendien is hij in het nadeel vanwege de weersomstandigheden in Bahrein, zelfs in oktober. Het is er erg vochtig en de temperatuur is rond de veertig graden. Gelukkig zal geen spel langer mogen duren dan zes uur."

Deep Blue was in het voordeel

Toen Gary Kasparov tegen IBM’s Deep Blue speelde, was hij in het nadeel. Ik weet dat jullie nog steeds vrienden zijn, ook nadat je hem zijn titel hebt afgenomen. Kun je vertellen wat er werkelijk gebeurde tijdens die historische wedstrijd, en welke lessen je daaruit trekt voor je match tegen Deep Fritz?
"Ik denk dat Gary in 1997 in zijn match tegen Deep Blue (die hij met 3,5- 2,5 verloor, red.) op meerdere punten in het nadeel was. Zo kon het team van IBM elke partij van Kasparov inzien; dat zijn er duizenden. Tal van die partijen analyseerden ze vóór de match, en ze konden daaruit bepaalde conclusies trekken. Gary kreeg te horen dat hij de partijen van het schaakprogramma Deep Blue van IBM mocht inzien. Maar toen hij de ‘envelop’ met de partijen opende bleek die geheel leeg te zijn. Klagen had geen zin, want het was pal voor de match. Daardoor heeft Gary vooraf geen enkele partij kunnen inzien. Ik heb toen geëist dat iets dergelijks niet kan gebeuren bij Man versus Machine. En ik moet toegeven dat we alle partijen van Fritz mochten inzien."
 
Maar hij was ook op andere punten in het nadeel, niet?
"Ja. Allereerst was het IBM niet verboden om Deep Blue opnieuw te programmeren. Mocht er iets niet goed gaan, dan konden ze Deep Blue na elke partij herprogrammeren. Hierdoor speelde Gary elke nieuwe partij tegen een nieuwe machine speelde. Maar er is geëist dat dit niet weer zal gebeuren.
Verder, en dat is naar mijn mening een erg belangrijk punt, was het toen niet mogelijk om partijen af te breken. Elke partij werd uitgespeeld. Dat is prima als mensen tegen elkaar spelen, maar bij een strijd tussen mens en machine zal de machine nooit vermoeid raken. De mens uiteraard wel. In een partij van 100 zetten zal de mens moe worden en door uitputting fouten maken. Maar ook hier hebben de organisatoren rekening mee gehouden; partijen zullen na 60 zetten worden afgebroken."
 
Heeft de match van Deep Blue tegen Kasparov veel indruk op jou gemaakt? En zal jouw partij tegen de computer in Bahrein net zo’n nieuwswaarde hebben?
"Gary’s match tegen Deep Blue maakte een enorme indruk op de gehele wereld, zelfs op mensen die normaliter niets met schaken hebben. Volgens mij was het het eerste sportevenement dat geheel op internet te volgen was. Zo’n 78 miljoen mensen hebben in de loop van het toernooi ingelogd. Ik was toen weliswaar niet online, maar ik heb elke partij via de krant en de televisie gevolgd.
Ik denk dat de hele wereld de match weer volgt, omdat het Man versus Machine scenario zelfs in de huidige sciencefiction-georiënteerde cultuur, nog erg ongewoon is. Voor zover ik weet is schaken de enige (sport)activiteit ter wereld – afgezien van computerspelletjes- waar een mens het opneemt tegen een intelligente machine."
 

Moeder van alle schaakprogramma’s

Je formidabele uitdager heeft twee kanten: de hardware en, belangrijker, de software. Wat weet je daarvan?
"Om met de hardware te beginnen. De computer beschikt over een kracht die equivalent is aan acht Pentium 4-processoren die draaien onder Windows NT. Die kracht is angstaanjagend. Dat geldt evenzeer voor de software. Fritz moet wel goed zijn, want hij moest in een speciaal kampioenschap vorig jaar in Cadaques (Spanje) winnen van andere schaakprogramma’s om mij te mogen uitdagen."
 
Wat weet je over Fritz, en ben je er al mee vertrouwd?
"Fritz is de moeder van alle schaakprogramma’s, en is ontwikkeld door slimme mensen van een softwarebedrijf uit Hamburg. Vergeleken met andere schaakprogramma’s is Fritz veel taktischer in zijn benadering. De programmeurs hebben Deep Fritz het afgelopen jaar zo sterk verbeterd dat hij ongeveer hetzelfde aantal ELO-punten heeft als ik: 2800.
Ik gebruikte Fritz in het verleden soms op mijn eigen computer om mezelf scherp te houden. Maar ik behoor niet tot die professionele schakers die al hun tijd spenderen aan het trainen met computers Ik werk liever op de klassieke manier, achter het bord met een menselijke sparringpartner. Maar in de voorbereiding voor deze match moest ik daar uiteraard van afwijken."
 
Maakt het idee te spelen tegen een sterke computer je nerveus? Denk je dat je tijdens de partijen ontspannen bent?
"Je kunt niet erg goed schaken als je volledig ontspannen bent, met name in grote, professionele toernooien. Natuurlijk ben ik nu relaxed, en mijn vrienden zullen bevestigen dat ik van nature een rustig persoon ben. Maar achter het bord voel ik tijdens een toernooi altijd spanning, ook al laat ik dat misschien niet merken."
 
Denk je dat – de wet van Moore indachtig – computers binnenkort te sterk voor de mens worden?
"Er zal zeker een moment komen dat de mens de computer niet langer kan verslaan. Tenzij we natuurlijk een soort chip in ons hoofd inplanten. Maar eerlijk gezegd lijkt dat me geen prettige gedachte," vertelt Kramnik lachend.
"Ik doe gewoon mijn best om de computer zo lang mogelijk te verslaan, of voor mijn plezier, of uit professionele overwegingen."

Science fiction

Het idee van Man versus Machine heeft altijd iets sf-achtigs. Vind je dat niet opwindend?
"Natuurlijk. Hoewel ik geniet van sf-films als 2001, The Terminator en The Matrix, moet ik zeggen dat ik niet een geweldige fan van het sf-genre ben. Maar als sf-concepten zich op de een of andere manier in het echte leven manifesteren, vind ik dat erg interessant."
"Als je wereldkampioen wordt in welke sport dan ook, kijk je altijd uit naar nieuwe en meer opwindende uitdagingen. Man versus Machine is een geheel nieuwe uitdaging voor mij. Als het me lukt om deze match te winnen, zal dat een toppunt, zo niet het hoogtepunt van mijn carrière zijn.
Schaken is een vreemde hybride soort sport. Eigenlijk is het een wiskundig spel. De manier waarop computers werken is ook gebaseerd op wiskundige concepten. Winnen van een computer in een mathematische krachtmeting heeft voor mij bijna iets mystieks."
 
Wat wordt de uitslag van Man versus Machine?
"Natuurlijk zou ik de uitdaging om tegen Deep Fritz te spelen niet hebben aangenomen, als ik geen reële winstkansen zag. Sommige autoriteiten, zoals de Britse grootmeester Raymond Keene, voorspellen dat ik – zij het met een kleine marge- zal winnen.
Een eerdere, zwakkere versie van Fritz speelde vorig jaar in Dortmund een match tegen de Duitse grootmeester Robert Undler, die eindigde in 3-3.
Natuurlijk is de versie van Fritz waartegen ik in Bahrein speel veel sterker en ‘intuïtiever’ dan de vorige versie. Maar toch denk ik dat ik kan winnen, en het prijzengeld van 1 miljoen dollar mee naar huis kan nemen."
 
Als je het toernooi wint, wat doe je dan met het geld?
"Ik ben niet het type dat zijn geld uitgeeft aan luxe zaken, zoals sportauto’s. Ik zou mijn familie en vrienden ermee willen helpen, en mijn vriendin willen trakteren op een mooie vakantie. Verder wil ik alleen maar mijn spel verbeteren, zodat ik een lange en gelukkige carrière tegemoet kan gaan."
 
En als je verliest?
"Gniffelend: Als ik verlies, is het goede nieuws dat ik toch nog met 600.00 dollar wegga! Maar serieus, ik denk dat ik geen beter antwoord kan geven dan Ray Keene. Hij zei heel wijs: ‘De menselijke mogelijkheden worden aan beide zijden van het bord getest. Als de machine wint, zal het niet de kunstmatige intelligentie zijn die zegeviert. Je kunt niet ontkennen dat Deep Fritz nog steeds het ongelooflijke product is van menselijke inspanning, vastberadenheid en vernuft. Vergeet niet dat Deep Fritz geboren is in de menselijke geest.’"
 
 
Volgende week een interview met de mannen achter Deep Fritz: de Duitser Frederic Friedel en de Nederlander Frans Morsch.
 
Jonathan Webster freelance medewerkerVertaling: Ruben Acohen