Topuitvinder uit de polder

Jaap Haartsen heeft een veelbelovende technologie uitgevonden waarmee elektronische apparaatjes draadloos met elkaar kunnen communiceren. Hij geniet van de roem en de belangstelling van de media, maar miljonair hoeft hij niet te worden. Gezin en wetenschap komen op de eerste plaats.

Jaap Haartsen loopt er wat onwennig bij op de door Ericsson georganiseerde bijeenkomst voor pers en zakenrelaties. Het Zweedse telecombedrijf heeft hem opgetrommeld om de genodigden op de hoogte te brengen van zijn uitvinding Bluetooth, de standaard voor draadloze communicatie tussen mobiele apparaten. Het is duidelijk dat de 36-jarige uitvinder liever achter zijn bureau aan onderzoek werkt dan een menigte toespreekt over zijn laatste vinding.
In hoog tempo geeft hij zijn presentatie. Het is een vlak verhaal, zonder de toeters en bellen van de marketingmanager die voor hem aan de beurt was. Gelukkig is zijn uitleg ook voor leken te begrijpen. "Ik moet er wel aan wennen", zegt Haartsen achteraf. "Het is niet mijn dagelijkse leven." Eerder op de dag had hij de pers al te woord gestaan. Hij verscheen zelfs voor de camera van SBS6 en gaf een voormalige diskjockey uitleg over de ingewikkelde technologie. De popularisatie van mobiele telefonie laat zich nauwelijks beter symboliseren.
Voor Jaap Haartsen hoeft al die aandacht niet zo nodig. Het hoort er natuurlijk bij, maar liever houdt hij zich bezig met uitvinden. Toch ziet hij ook positieve kanten aan de media-aandacht. "Ik kan nu eindelijk uitleggen wat ik precies gecreëerd heb. Dat doet me zeker deugd. Het is tenslotte iets dat ik zelf heb gemaakt. Maar ik zou niet voor andere zaken voor de camera willen staan."
Tijdens het interview oogt Haartsen redelijk ontspannen, duidelijk gewend aan gesprekken met journalisten. Enkele antwoorden verraden zelfs een vorm van mediatraining. De aandacht van de media is niet onterecht: Haartsen is misschien wel de enige Nederlandse uitvinder van internationale allure. In 1994 begon de Westlander te werken aan de ontwikkeling van een klein, goedkoop en zuinig radiosysteem. Drie jaar later legde hij de laatste hand aan zijn vinding, die de basis vormt van Bluetooth, een nieuwe technologie die de kabels tussen mobiele telefoons, hand- en schootcomputers moet wegnemen.
Inmiddels is Bluetooth in handen van de marketeers, die de vinding op de bekende wijze presenteren aan de wereld. De geestelijk vader moet toekijken hoe de commerciëlen aan de haal gaan met zijn vinding. "Dat was wel even wennen. In het begin had ik het gehele project onder controle. Maar nu kan ik mij met bepaalde onderdelen niet meer bezighouden. Dat is wel eens moeilijk, ja. Het komt voor dat ik een marketingdeskundige over Bluetooth hoor praten en dat ik denk ‘weet hij wel waar hij het over heeft?’ Maar goed, zo zit het spel in elkaar, dus dat accepteer ik."

‘Geen wereldvreemd figuur’

Een typische reactie van een bescheiden man, die iedereen bereidwillig te woord staat. Jens Lehmann, een collega van Haartsen, merkt op: "Hij wordt door zijn collega’s erg gewaardeerd Hij houdt van lachen en kan goed opschieten met de mensen om hem heen." Zijn manager Jan Willem Ritmeester voegt toe: "Jaap is enorm bereidwillig, maar bij tijd en wijle ook eigenzinnig. Ik noem hem wel eens de ‘creatieve professor’. Hij is namelijk erg creatief in het oplossen van problemen." De uitvinder, die de titel ‘expert’ op zijn visitekaartje heeft staan, wordt door zijn omgeving uiteraard als ‘erg intelligent’ omschreven. "Hij denkt vaak een paar stappen vooruit. Tijdens presentaties wil hij nog wel eens te snel gaan voor zijn toehoorders", verklaart Ritmeester. Om snel toe te voegen dat Haartsen zeker geen ‘wereldvreemd figuur’ is. "Sterker nog, hij is enorm sociaal."
Haartsen wil dit beeld zelf wel bevestigen. "Ik ben geen nerd en sta zeker niet buiten de maatschappij. Dat is voor een groot deel te danken aan mijn vrouw. Zij is verpleegkundige en zorgt ervoor dat ik niet te ver afdwaal." Hij lijkt geïrriteerd door de vooroordelen die kleven aan uitvinders. "Wij zijn geen Willie Wortels. En ik probeer ook niet in mijn vrije tijd de zwarte gaten in het heelal of de geheimen van de elektrotechniek te doorgronden. Laatst legde ik nog aan een kennis uit dat ik in mijn huis helemaal geen geavanceerde elektronica heb staan. Dat komt omdat ik daar op mijn werk al de hele dag mee bezig ben. Ik heb niet eens een draadloze telefoon, kun je nagaan. En ik ben ook geen radioamateur die met soldeerbouten zwaait." Het zit hem duidelijk dwars. De vooroordelen horen volgens Haartsen bij de instelling van Nederlanders. In andere landen zijn veel uitvinders te vinden, in Nederland bevindt Haartsen zich op eenzame hoogte. Dat kan ook niet anders in een land waar de mensen uitvinders als vreemde vogels bestempelen. "Ik vind het erg kwalijk dat managers in Nederland in hoger aanzien staan dan uitvinders. Het operationele gedeelte van bedrijven is tenslotte veel belangrijker dan het management." Hij lijkt even te schrikken van zijn eigen felheid en zegt dan lachend: "Nou doe ik toch nog politieke uitspraken."
Het is niet overdreven te stellen dat het leven van de Westlander in het teken van de techniek staat. Zijn vader – "hij heeft mijn interesse voor techniek bijgebracht" – is werktuigbouwkundige en werkte bij Siemens. Op het atheneum in Den Haag haalde hij hoge cijfers, zowel voor exacte vakken als voor moderne talen. "Al vond ik de lessen natuurkunde leuker dan het bijeen lezen van mijn literatuurlijst." Na zijn eindexamen ging Haartsen elektrotechniek studeren aan de Technische Universiteit Delft.
In zijn jeugd al bleek hij de belangrijkste eigenschap te bezitten voor een loopbaan als uitvinder: nieuwsgierigheid. "Ik wilde als kind altijd al weten hoe de dingen om mij heen werkten. Dat is zo gebleven. Als iemand mij tijdens de studie Elektrotechniek vertelde over protocollen, dan wilde ik weten hoe die in elkaar zaten. Zo kwam ik uit bij radio-interfaces, die werken op radiogolven, die op hun beurt worden opgewekt door circuits. Hoe functioneren circuits? Dat leidde mij naar de transistor en vervolgens vroeg ik mij af wat daar dan weer onder zat. Uiteindelijk kwam ik bij elektronen terecht. Dit verklaart tevens mijn interesse voor de fysica. In dit vak kreeg ik te horen hoe elektronen werken. Deze deeltjes vormen immers de kern van al het andere. Ik wilde gewoon alles weten."
Hij acht zijn aangeboren nieuwsgierigheid de belangrijkste motor voor zijn carrière. Meer nog dan de rol van zijn vader. "Ik denk dat zijn technische achtergrond belangrijk, maar niet cruciaal was voor mijn ontwikkeling als uitvinder. Mijn nieuwsgierigheid wel. Als mijn vader literatuurwetenschappen had gedaan, was ik ook uitvinder geworden."
Voor zijn promotie wierp de elektrotechnicus zich op chips, althans de materialen waarvan chips gemaakt zijn. "Wat chips zo interessant maakt is dat zij het fundament vormen van de moderne elektrotechniek. Bovendien bevond ik mij met dit onderzoek op het snijvlak van natuurkunde en elektrotechniek. Dat maakte het voor mij erg boeiend."

Eerste stappen

De wetenschapper was na zijn promotie in 1990 gevormd, maar de persoonlijkheid moest nog groeien. De periode na zijn studie en dan met name zijn vertrek naar Amerika noemt hij achteraf cruciaal voor zijn ontwikkeling als mens. Voor zijn huidge werkgever vertrok Haartsen in 1991 naar North Carolina. "De emigratie naar Amerika was een hele stap. Mijn leven had zich tot dan toe afgespeeld in een kleine cirkel; het Westland, de school in Den Haag en de universiteit in Delft. Nu veranderde er in hoog tempo van alles. Ik was net klaar met mijn studie en stond aan het begin van mijn loopbaan. Daarnaast werd ik vader en ging ik ook nog eens naar Amerika. Dat waren een hoop veranderingen in korte tijd. In die periode ben ik volwassen geworden." In de Verenigde Staten werd bovendien een beroep gedaan op Haartsens creativiteit. "Ik was altijd gewend om mijn leven heel gestructureerd in te delen, zo van eerst dit en dan dat. Nu viel mijn leven ineens niet meer te voorspellen."
"Mijn ervaringen in Amerika maken het me nu makkelijker om naar buiten te treden. Veel uitvinders komen maar zelden achter hun bureau vandaan, maar ik vind het nu niet zo moeilijk meer om presentaties te geven. Elke geleerde die uit de studeerkamer wil komen zou eigenlijk naar het buitenland moeten gaan."
In de Verenigde Staten zette Haartsen zijn eerste stappen op de lange weg die uiteindelijk tot de ontwikkeling van Bluetooth leidde. Het meeste werk verzette hij echter in het Zweedse Lund, waar hij na zijn verblijf in de Verenigde Staten neerstreek. Een verademing, zegt hij nu: "Op professioneel gebied was mijn verblijf in Amerika een enorme ervaring. Het leven naast mijn werk vond ik minder aantrekkelijk. De Amerikaanse maatschappij is gewoon heel anders dan de Europese. Zo zijn de mensen erg gericht op hun auto. Zij bevinden zich op eilandjes: één waarop je woont, één waarop je werkt en nog één waarop je winkelt. Daarom speelt de auto een belangrijke rol. In Europa voel ik mij op mijn gemak, in Amerika een stuk minder. Dat land sluit minder aan op mijn persoonlijkheid. Ik was dan ook blij dat ik na een paar jaar naar Zweden ging. Het leven is daar veel aangenamer. De maatschappij lijkt natuurlijk op de Nederlandse, hoewel Zweedse mensen erg individualistisch zijn. Die eigenschap maakte het leven in Zweden moeilijk voor de rest van mijn gezin. Mijn vrouw werkte niet en kwam minder snel in contact met de mensen daar. Mijn kinderen waren toen nog erg jong, dus ze had genoeg om handen. Maar makkelijk was het niet. Hoewel het voor mij belangrijke jaren waren had ik, als het er op aan zou komen, mijn werk stopgezet als mijn gezin terug had gewild."
Het gezin; de hoeksteen in het leven van Haartsen. Op de vraag of hij nog andere interesses heeft naast zijn werk, antwoordt hij zonder dralen: "mijn gezin." Het echtpaar Haartsen heeft drie kinderen. Zij zijn vijf, zeven en negen jaar oud. "De jongste, mijn zoontje, speelt al met technisch lego. Ik herken bij hem al een bepaald technisch inzicht."
Haartsen en zijn vrouw vonden het belangrijk dat de kinderen naar een Nederlandse school konden gaan. "We zijn teruggekeerd naar Nederland en besloten ons te vestigen in Hardenberg. Daar heb ik een oud huis uit 1936 gekocht dat ik nu aan het verbouwen ben. Na de aankoop had ik meteen een idee van hoe het eruit moest zien. Ik krijg hulp van anderen, maar zelf ben ik ook wel handig. Het is niet zo dat ik alleen maar ontwerp, terwijl anderen het werk doen. Maar ik sta wel degelijk ook zelf met een moker in mijn hand." Een blauwe vingernagel is het stille bewijs.

Minder tijd voor uitvindingen

Voor een wetenschapper houdt het denkwerk niet op als hij naar huis rijdt. En zeker niet bij Haartsen, die als het even kan zijn tanden zet in een nieuw probleem. Om voldoende tijd door te kunnen brengen met de familie, zoekt Haartsen naar ‘de juiste balans tussen werk en privé’, zoals het in het jargon van personeelsmanagers luidt. "Die is altijd goed geweest, hoewel ik soms lange dagen maak en veel op reis ben. Het moeilijkste is echter dat mijn gedachten nooit stil staan. Als ik thuis eet, of onder de douche sta, dan werken mijn hersenen gewoon door. Het denken houdt niet op. Mijn vrouw klaagt dan ook wel eens dat ik met mijn gedachten elders ben. Maar goed, ik vind het geen slechte eigenschap. Als ik tegen een probleem aanloop, dan houdt dit mij bezig. Ik lig dan ’s nachts wel eens in bed te woelen. Als ik dan iets bedenk, dan sta ik niet meteen op om het op te schrijven. Ik print het in mijn hersenen. Dat is voldoende."
Probleem is wel dat Haartsen sinds de voltooiing van Bluetooth minder tijd heeft voor uitvindingen. Zijn aandacht wordt voor een groot deel opgeslokt door andere, vaak promotionele, werkzaamheden rond de nieuwe technologie. Dat is de prijs die hij moet betalen voor de roem. "Bluetooth heeft mijn leven behoorlijk veranderd. Een jaar geleden kon ik mij deze aandacht absoluut niet voorstellen. Ik merk nu heel duidelijk dat externe factoren mijn werk voor een groot deel bepalen. Dat leidt mij af van het echte werk en dat is vervelend. Ik hou mij gewoon het liefst bezig met uitvinden en ontwikkelen. Dat is tenslotte mijn vakgebied."
De aandacht irriteert en streelt tegelijkertijd. Zij leidt af, maar biedt ook erkenning. "Ik begin steeds trotser te raken op mijn vinding. Ik ben altijd overtuigd geweest van de mogelijkheden van Bluetooth. Maar toen wij klaar waren, moesten we natuurlijk afwachten hoe de wereld hierop zou reageren. Op papier zag het er goed uit, maar niemand wist hoe het in de praktijk zou lopen." De trots deelt hij zelden met familieleden. Hij houdt zijn vrouw natuurlijk op de hoogte van zijn werk, maar voert op verjaardagen zeker niet het hoogste woord over zijn vindingen en tachtig patenten. "De belangstelling van anderen is niet zo groot. Ik heb het niet vaak met mijn familie over Bluetooth. Wel over de publiciteit die nu op mij afkomt en dat ik op televisie kom. Dat aspect van mijn werk pikken zij toch eerder op dan de technische kant. Het is ook moeilijk uit te leggen. Op verjaardagen vertel ik meestal dat ik werk aan een technologie die het mogelijk maakt dat apparaatjes zonder kabels met elkaar kunnen communiceren. Toch is het meer de aandacht van de media die andere mensen doen beseffen dat ik met iets belangrijks bezig ben. Ook mijn vader begrijpt, ondanks zijn eigen technische achtergrond, niet precies wat Bluetooth inhoudt. In zijn tijd speelde telecommunicatie namelijk geen grote rol. Hij had op zijn werk zelfs geen PC. Hij is in zekere zin wel trots op mijn werk, hoewel hij dit nooit zal zeggen. Maar ik weet zeker dat hij het wel is."

Miljoenen laten hem koud

De aandacht en erkenning krijgt Haartsen wel op zijn werk. Volgens zijn baas Ritmeester trekken andere werknemers in Emmen zich op aan de uitvinder van Bluetooth. "Wij hebben een intensieve lobby gevoerd om hem naar Emmen te krijgen. Hij is toch een beetje onze goeroe. Dat wij hem in huis hebben, is erkenning voor onze vestiging. Maar het feit dat hij een voorbeeld en een bron van inspiratie is voor anderen, vind ik nog belangrijker."
Haartsen is zich bewust van zijn rol en voorbeeldfunctie. "Door de uitvinding neem ik natuurlijk een bepaalde positie in binnen het bedrijf. Dat begrijp ik heel goed. Daarom pas ik op mijn woorden, hoewel dat niet altijd meevalt. Deze positie brengt ook druk met zich mee. Het speelt wel eens door mijn hoofd dat ik mijn naam waar moet maken en na verloop van tijd weer met een dergelijke uitvinding moet komen."
Ondanks deze druk lacht het geluk hem toe in Emmen. De status van het befaamde Massachusetts Institute of Technology (MIT), de glamour van Silicon Valley en de miljoenen van collega-uitvinders laten Haartsen koud. "Tja, Emmen is natuurlijk geen Boston of Silicon Valley, maar het is enorm in ontwikkeling. Vroeger concentreerden veel onderzoekslaboratoria, zoals Bell Labs zich rond New Jersey. Later vertrokken ze naar Seattle, een uithoek. Ik hoop dat met Emmen hetzelfde gebeurt." Zijn ambities liggen op het wetenschappelijke vlak en nergens anders. "Ik wil me zo veel mogelijk bezig houden met wetenschappelijk werk. Het maakt mij eigenlijk niet uit of dat voor dit bedrijf is of niet. Een bedrijf moet mij wel de mogelijkheden geven om mijn werk goed te doen en er zijn niet veel ondernemingen die dit voor elkaar krijgen. En ik heb nu binnen de onderneming een positie met veel vrijheid. Dat is goed voor mijn creativiteit. Maar niet iedereen kan met een dergelijke rol omgaan. Vrijheid schept natuurlijk ook verplichtingen."
Zijn toekomst ligt niet noodzakelijkerwijs bij Ericsson, maar een bedrijf dat Haartsen wil strikken moet wel van goeden huize komen. "Ik ga niet voor het grote geld. Als ik miljonair zou willen worden, dan moet ik weer naar Amerika gaan. Er moet al heel wat gebeuren wil ik een nieuwe betrekking in Limburg accepteren. Ik heb een gezin achter mij en dat is belangrijker dan geld. Ik ben ook niet materialistisch, maar een denker, die tevreden is met een bepaald pakket. Wetenschap is belangrijk voor mij. Daarom ambieer ik ook geen managementfunctie"
 
Eerste toepassingen
De Bluetooth-technologie maakt draadloze communicatie mogelijk tussen verschillende mobiele apparaten. Gebruikers kunnen zonder kabels data verzenden met een snelheid van maximaal 1 Mb per seconde over een afstand van tien meter. Iedereen die wel eens in een hotelkamer over Internet surft, begrijpt het nut van deze vinding. Nu moeten de mobiele werkers telefoonkabels ontkoppelen en verbinden met de modem, die weer aan een schootcomputer hangt. Of de mobiele telefoon moet via een kabel in contact staan met de computer, maar gezien de beperkingen van GSM is dit niet mogelijk buiten Europa. Ook infrarood-verbindingen maken draadloze communicatie mogelijk, maar dan mogen er geen voorwerpen staan tussen de apparaten.
Ericsson startte de ontwikkeling van deze technologie in 1994. Jaap Haartsen werd op dit project gezet en moest een goedkope en zuinige radio-interface ontwikkelen voor mobiele apparaten. In 1997 presenteerde hij zijn oplossing. Het bedrijf toonde zich enorm tevreden en benoemde Haartsen tot ‘uitvinder van het jaar’. Vervolgens ging het Zweedse bedrijf met Bluetooth de markt op. Hiervoor benaderde Ericsson geïnteresseerde concurrenten. De onderneming gaf de licentie voor de technologie vrij en vormde samen met Nokia, IBM, Toshiba en Intel de Bluetooth Special Interest Group. Inmiddels hebben meer dan duizend bedrijven zich aangesloten bij deze alliantie.
De betrokken partijen hebben onderling afgesproken dat niemand zich als dé uitvinder van de technologie presenteert. Jaap Haartsen vindt het geen probleem dat concurrenten goede sier maken met zijn vinding. "Zolang zij maar niet pretenderen dat zij het hebben uitgevonden. Het is natuurlijk algemeen bekend dat wij hiermee begonnen is. Het hele Bluetooth-concept bestaat uiteraard uit meer dan de radio-interface waaraan wij hebben gewerkt. De andere bedrijven hebben bijgedragen aan de applicaties, protocollen en software. Zij mogen dan ook wel een beetje eer opstrijken. Ik ben er trots op dat zij het geadopteerd hebben."
Het Zweedse bedrijf verwacht halverwege dit jaar het eerste product op de markt te brengen. Dat is ruim een half jaar later dan verwacht. De eerste toepassing is een draadloze headset. Gebruikers krijgen een dopje in het oor en een klein microfoontje voor de mond. De mobiele telefoon kunnen zij gewoon dragen in hun tas of jaszak. Zodoende kunnen zij vrijuit praten, zonder hinder van kabels tussen de headset en de telefoon.
De alliantie ziet nog verdergaande toepassingen van Bluetooth. Zo kan de technologie gebruikt worden door automobilisten. Als zij de auto naderen is het mogelijk om met de telefoon alvast het alarm uit te schakelen, deuren te openen en stoelen in de juiste stand te zetten. Het mobieltje communiceert met de Bluetoothchip in de auto.
Bedrijven denken eveneens aan toepassingen voor in huis, zoals een mobiele telefoon die te gebruiken is als afstandsbediening. Ook is het mogelijk dat de ijskast zelf via Internet meldt aan de supermarkt dat de bewoner net het laatste pak melk heeft leeggedronken. Zo blijft de voorraad altijd op peil.
Winkelen zal met Bluetooth een stuk makkelijker worden. Bij het betreden van een winkel verschijnen de nieuwste aanbiedingen op de mobiele telefoon en het apparaat kan functioneren als digitale portemonnee. Bluetooth laat de medische wereld evenmin onberoerd: zo zullen de apparaten die de bloeddruk meten draadloos de stand van zaken doorgeven aan het centrale systeem. Hierdoor blijft de patiënt mobiel.
Bluetooth vindt ook uitgebreide toepassingen in de zakenwereld. Een werknemer die op pad gaat kan nieuwe informatie, zoals presentaties en afspraken, opslaan in zijn mobiele telefoon. Als hij vervolgens zijn kantoor betreedt, zoekt de telefoon draadloos contact met de overige apparaten en werkt zodoende de digitale agenda’s bij en geeft de presentatie door aan de bureaucomputers. Camera’s zenden foto’s draadloos naar de Internetpagina.
De technologie is gereed, de toepassingen moeten de komende jaren verschijnen. Als de betrokken partijen elkaar niet in de haren vliegen, zijn de kabels binnen enkele jaren voor een groot deel uit ons leven verdwenen. De producenten van mobiele apparatuur, zoals Ericsson, Nokia en Motorola, zullen er flink garen bij spinnen. Marktanalisten verwachten dat er wereldwijd meer dan drie miljard mobiele apparaten per jaar over de toonbank zullen gaan. Met dank aan Jaap Haartsen.
 
Harald Blaatand
Het concept Bluetooth is genoemd naar de viking Harald Blaatand (Blauwtand), een Deense koning die leefde van 940 tot 981. De verhalen over zijn bijnaam lopen uiteen. Enkele historische bronnen schrijven de naam Blauwtand toe aan de welsprekendheid van de koning. Anderen wijzen op zijn donkere haardos, waarmee hij een ongewone verschijning was in Scandinavië.
Harald wordt gezien als de koning die Noorwegen en Denemarken verenigde. Zijn zuster was getrouwd met de Noorse koning. Toen deze monarch stierf, riep de weduwe de hulp in van haar broer bij de troonopvolging. Harald nam deze taak op zich en kreeg zodoende naast Denemarken ook Noorwegen onder controle.
Harald Blaatand introduceerde het christendom in zijn rijk en maakte zo een einde aan het geloof in de traditionele vikinggoden. Om zijn rijk te verdedigen bouwde hij veel bruggen en forten, wat voor de alliantie rond Bluetooth genoeg reden is om hem tot beschermheer van de moderne communicatietechniek te benoemen. Harald liet tevens de zogenaamde ‘stenen van Jelling’ vervaardigen, die later een belangrijk historisch monument zijn geworden. Ze bevatten een inscriptie die aangeeft dat ze ter nagedachtenis zijn aan Haralds ouders; koning Gorm en koningin Thyre. De stenen beschrijven ook hoe hij Denemarken verenigde en de bevolking bekeerde tot het Christendom.