Kennissystemen kunnen rechtsgeleerden ondersteuning bieden bij het oplossen van juridische vraagstukken. Dit is de overtuiging van Marnix Weusten, die onlangs promoveerde aan de Universiteit Utrecht. Hij ontwikkelde een methode om juridische kennissystemen samen te stellen, die in de praktijk bruikbaar zijn.
Juridische kennissystemen zijn computerprogramma’s die over specialistische juridische kennis beschikken. Deze systemen redeneren en kunnen helpen bij het oplossen van casus", definieert Weusten, die onlangs promoveerde aan de Universiteit Utrecht. "Het bestaat uit een boomstructuur van achtereenvolgende vragen en een toelichting hierop. Dit is de zogenaamde beslissingsboom. De vragen staan in een bepaalde hiërarchische volgorde, die wordt bepaald door het recht of door logica. De gebruiker waardeert de feiten. De benodigde achtergrondinformatie is als hyperlink opgenomen." Het systeem stelt dus afhankelijk van het probleem de vragen en leidt de gebruiker automatisch naar de oplossing.
Op welke manier kan bijvoorbeeld een advocaat dergelijke systemen gebruiken?
"Als alle antwoorden op de gestelde vragen zijn gegeven, trekt de computer een conclusie. Als deze conclusie niet in het belang van de cliënt is, kijkt de advocaat op welke manier hij de feiten anders kan waarderen, totdat de juiste conclusie eruit komt. Het systeem is ook in staat te anticiperen op andere opvattingen en geeft zelfs tegenargumenten. Op deze manier kunnen advocaten zich voorbereiden op argumenten van tegenstanders."
Heeft u concrete aanwijzingen dat er in de juridische wereld behoefte bestaat aan dergelijke computersystemen?
Op het moment dat ik aan het onderzoek begon, had ik die niet. Ik zag het als een wetenschappelijke uitdaging. Mijn collega Douwe Kracht en ik wilden iets maken dat in de praktijk uitvoerbaar is. Er zijn al veertig tot vijftig systemen gemaakt, die niet werken. We hebben gebruik gemaakt van de systematiek en die beter afgestemd. Toen we dit hadden afgerond, moesten we ons bezig houden met commerciële zaken. Inmiddels zijn al systemen op de markt verschenen. Die worden gebruikt door advocaten, notarissen en adviseurs.
Welke invloed heeft een kennissysteem op de organisatie van de juridische gebruikers, zoals advocatenkantoren?
"Mensen met een lagere functie kunnen ook met behulp van deze systemen juridische beslissingen nemen. De gebruiker hoeft namelijk geen specialist te zijn. Ik wil hiermee overigens niet zeggen dat ook secretaresses ineens casus kunnen oplossen. Enige juridische kennis is wel vereist. Maar, ook hbo’ers met een juridische opleiding zijn in staat rechtsproblemen op te lossen. Ze hoeven namelijk weinig jurisprudentie te lezen en te interpreteren. Op deze manier kunnen zij taken overnemen van de deskundigere collega, die zich op zijn beurt kan richten op andere zaken. Al met al leidt dit tot minder werkdruk en capaciteitsvergroting."
Zes tot negen maanden
Het samenstellen van een juridisch kennissysteem is een lange procedure. Weusten zoekt met zijn collega’s eerst een juridisch domein uit, zoals overdrachtsbelasting of Wet Bescherming Persoonsgegevens. Vervolgens benaderen ze een autoriteit op dit specifieke terrein. "Als we die hebben overgehaald, geven we hem een cursus van drie dagen. Dan leert hij hoe hij een beslissingsboom moet opstellen die nodig is voor een kennissysteem."
Na de stoomcursus gaat deze expert zelf aan de slag met zijn beslissingsboom voor het gekozen domein. Deze werkzaamheden nemen al snel zes tot negen maanden in beslag. "Dan is de boom klaar", vervolgt Weusten. "Wij gaan vervolgens met ons zelf ontwikkelde gereedschap na of de systematiek consistent is en syntactisch klopt. Dan drukken we de gecontroleerde beslissingsboom af en leggen deze naast de getekende versie van de expert. Als de twee bomen hetzelfde zijn, is alles in orde. Zo niet, dan heeft de specialist een fout gemaakt. In het laatste geval moet hij de tabellen aanpassen. Na twee tot drie keer wijzigen en controleren beschikken we over een pure beslissingsboom, die juridisch, logisch en syntactisch klopt."
Vervolgens gaan de programmeurs van start aan de hand van de beslissingsboom en de vaste broncode van de kennissystemen.
Gaat er niet veel tijd zitten in het onderhoud van deze systemen? De wetten en jurisprudentie wijzigen immers regelmatig.
"De gebruikers hoeven nooit in de broncode te rotzooien. Als iets gewijzigd moet worden, dan weet de expert precies welke takken van de boom het betreft. Deze veranderingen kunnen dan ook heel snel worden doorgevoerd. Wij zenden de middelen toe om de zaak te onderhouden en leveren regelmatig updates. Nu doen we dit nog met een cd-rom, maar in de toekomst gaat dit via Internet. Pas als de hele boomstructuur moet veranderden, kosten deze wijzigingen meer werk. Maar dit gebeurt zelden; de Hoge Raad gaat niet zo vaak om."
Stoel van de rechter
Het is bekend dat bijvoorbeeld de rechtbank in Den Bosch anders oordeelt over een zaak dan het Amsterdamse rechtscollege. Kunnen juridische kennissystemen bijdragen tot meer rechtszekerheid?
"Jazeker, maar dan moet de rechterlijke macht gebruik gaan maken van deze systemen. Aangezien de werkdruk toeneemt voor de rechters, lijkt het me onvermijdelijk dat ze kennissystemen gebruiken. Bijvoorbeeld als een soort sparringpartner om hun eigen conclusies te toetsen."
En uiteindelijk zal de computer de plaats van de rechter overnemen?
"Ik ben ervan overtuigd dat dit nooit zal gebeuren. Het zou praktisch gezien wel kunnen dat rechters in de toekomst bepaalde beslissingen aan de computer overlaten. Het gaat er echter om of wij willen dat we deze belangrijke maatschappelijke functie overdragen aan een computer. Een verdachte krijgt niet het idee dat hem recht wordt gedaan, als een computer zich over de zaak buigt. Kijk, een rechter kan ook op grond van het dossier uitspraak doen. Dit is min of meer vergelijkbaar met de werkwijze van een computer, die zich baseert op de ingevoerde gegevens. De verdachte moet wel de mogelijkheid krijgen om bij de behandeling van zijn zaak aanwezig te zijn, zodat hij kan reageren. Als de uitspraak dan nadelig voor hem is, heeft de verdachte toch het gevoel gehad dat er naar hem geluisterd is. Als de computer op de stoel van de rechter zit, is dit niet het geval.
Ik ben overtuigd van de waarde van de kennissystemen en vindt het gebruik ervan onvermijdelijk, ook voor rechters. Maar het past niet binnen de normen en waarden van ons rechtssysteem als de computer de rol van de rechter overneemt."
Uitgeverij Kluwer brengt kennissystemen op de markt – ondermeer Wet Vereniging Pensioenrechten en Overdrachtsbelasting – die zijn ontwikkeld op basis van de door Weusten ontwikkelde technologie.
Weusten verwacht dat het gebruik van kennissystemen zich niet zal beperken tot de juridische wereld. "Deze systemen zijn geschikt voor alle hiërarchisch gestructureerde domeinen, die in taal zijn uit te drukken." De rechtsinformaticus denkt dat instellingen als de Sociale Dienst, die zich bezighouden met systemen van regelgeving, een kennissysteem best kunnen gebruiken. "Het is ook mogelijk om kennissystemen te gebruiken voor het opstellen van een handboek voor reparaties aan vrachtwagens. De jurisprudentie moeten we dan vervangen door de praktijkervaring en de wetten door de normen van de fabrikant", aldus Weusten. "De volgende uitdaging is inderdaad om deze systemen buiten het juridisch vakgebied te laten werken."
Michiel Couzy, redacteur
