De markt voor satellietcommunicatie staat aan de vooravond van een doorbraak op het gebied van een nieuw type systemen. In eerste instantie zullen mobiele telefonie en pieperdiensten per satelliet een vlucht nemen. Na de eeuwwisseling breekt Internet per satelliet door. De laatste maanden schieten verschillende nieuwe consortia hun kunstmanen het luchtruim in. Steeds meer bedrijven zien in satellietcommunicatie een lucratieve markt. Tot 2003 investeren ze in totaal 80 miljard gulden in dit soort projecten.
Samenwerkingsverbanden als Iridium en Globalstar lanceren hun satellieten vanaf bases in China, Rusland en Amerika om een aandeel te vergaren in de miljardenmarkt. Manager Hans van Bijnen van de afdeling satellietcommunicatie bij KPN Telecom Business Development voorspelt dat deze markt enorm zal groeien. Toch dienen de investeerders vele problemen het hoofd te bieden, willen ze hun geld terugverdienen.
Communicatie via satellieten is een vrij nieuw verschijnsel, met een korte historie. In 1962 startte de internationale organisatie Intelsat, die zich richtte op telecommunicatie in de onbereikbare landen. Het fenomeen heeft pas echt gezicht gekregen met de internationale organisaties als International Mobile Satellite Organization (Inmarsat), opgericht in 1979 en de Europese broer Eutelsat. Deze organisatie kwam in 1985 tot stand als tegenhanger voor Intelsat, waarin de invloed van de Amerikanen zeer groot was. KPN Telecom is een van de vele investeerders in deze internationale organisaties. Volgens Van Bijnen besteedt de onderneming ongeveer 250 miljoen gulden per jaar aan deze organisaties. "Dit bedrag zullen we op termijn verdubbelen." Inmarsat richtte zich in eerste instantie op de maritieme wereld en verzorgde communicatie tussen eenzame schippers op de eindeloze oceanen en hun collega’s aan wal. De laatste jaren maken ook vliegtuigpassagiers en landrotten er gebruik van.
Iridium en Globalstar
Deze organisatie, bestaande uit 81 lidstaten, heeft binnenkort enorme concurrentie te duchten; in mei heeft het consortium Iridium de laatste van de in totaal 66 satellieten de ruimte ingeschoten. De levering van telecomdiensten via deze kunstmatige hemellichamen start op 23 september. Concurrent Globalstar zendt de satellieten sinds februari van dit jaar in een baan om de aarde. Dit systeem zal vanaf begin 1999 werkzaam zijn. Iridium en Globalstar richten zich op spraak-, fax- en data-verkeer en pieper-diensten via mobiele telefoons.
Na de eeuwwisseling zullen enkele consortia Internet via satellieten in de markt brengen. Teledesic is een van de groeperingen die de breedbandige communicatie-systemen door het luchtruim ontwikkelen. Deze onderneming is opgericht door Microsoft-voorzitter Bill Gates, samen met een van de grondleggers van mobiele telefonie Craig McCaw. De kosten van dit initiatief bedragen ongeveer negen miljard gulden. Gates investeert een deel van zijn privé-vermogen in dit miljarden-project. Zelfs voor Gates, de rijkste man ter wereld, geen peulenschil en het bewijst dat deze markt serieuze vormen aanneemt. Inmiddels heeft Motorola ook een aandeel in dit project genomen.
Deze ontwikkelingen zijn een logisch gevolg van de globalisering en liberalisatie. Traditioneel richt satelliettelefonie zich op oorlogsverslaggevers die aan de frontlinie het laatste bericht willen doorgeven, of werknemers van oliemaatschappijen die ergens in de woestijn zijn gevestigd en natuurlijk de al eerder genoemde zeelieden. Nu steeds meer bedrijven werknemers over de grens sturen en mobiel werken een vlucht neemt, voelen steeds meer mensen zich geroepen om via de satelliet te bellen. Immers, niet overal liggen kabels. Dus niet elk land is bereikbaar. Met name in Derde Wereldlanden stuiten mobiele werkers op de nodige problemen.
Niet alleen de toename van telewerkers draagt bij aan een groei van de markt der satellietcommunicatie, Van Bijnen kan vele redenen voor het succes noemen. De KPN-manager ziet vooral in de enorme groei van het Internetgebruik een succesfactor. "Deze groei vraagt om een capaciteit die nooit eerder werd gevraagd. Satellietcommunicatie is de natuurlijke techniek om deze capaciteitsproblemen aan te pakken." Van Bijnen noemt de capaciteit van de satellietsystemen "onbeperkt".
Aanvulling op landlijnen
Ook de ontwikkeling van Derde Wereldlanden kunnen volgens de telecom-deskundige een belangrijke impuls vormen voor communicatie per satelliet. "In deze landen zal eveneens een grote behoefte ontstaan aan Internetdiensten." Bij gebrek aan kabels zullen de gebruikers ongetwijfeld de mogelijkheden van de gelanceerde kunstmanen onderzoeken. Volgens Van Bijnen zijn deze ontwikkelingen nu al gaande. Hij denkt dat satellietdiensten de lokale telefoonaansluitingen overal ter wereld kunnen aanvullen. Allereerst kampen deze landlijnen vaak met een capaciteitsprobleem. Naast de vele onherbergzame gebieden op de aardbol, waar het onmogelijk is kabels in de grond te leggen, vertonen ook de lokale netwerken wel eens witte plekken. "Er zijn altijd wel plekken waar het transport stokt. Satellietcommunicatie kan hieraan een bijdrage leveren", aldus Van Bijnen. Het aantal onbereikbare gebieden is vooralsnog groot. Satellieten zijn in staan om de hele aardbol te bestrijken en tevens de problemen van de laatste kilometer op te lossen.
Minder defensietaken
Een andere aanleiding voor de doorbraak van satellietcommunicatie ligt volgens Van Bijnen in de ineenstorting van de defensiemarkt, waardoor een technologie-impuls ontstaat. Het einde van de Koude Oorlog heeft veel landen doen besluiten flink te bezuinigen op het budget voor Defensie. Satellieten speelden in de jaren waarin de grootmachten elkander tot in de slaapkamers in de gaten hielden, een belangrijke strategische rol. Uiteraard zijn de spionagehemellichamen niet uit de dampkring verdwenen. Na de ontmanteling van de defensiemarkten komt er dus veel technologie en productiecapaciteit vrij. Deze technologie was voorheen strikt geheim en kan nu worden ingezet bij de ontwikkeling van de commerciële satellietdiensten.
Tot slot verwacht Van Bijnen dat de ontwikkeling van de televisie en omroepen de vraag naar satellietdiensten zal vergroten. Steeds meer zenders gaan de lucht in, waardoor meer capaciteit nodig is dan de kabel aankan.
Reden genoeg voor de verschillende consortia om miljarden guldens in satelliet-projecten te investeren. Analisten zien ook kansen in deze markt. David Cooperstein van Forrester denkt dat satellietdiensten op drie markten succesvol zullen zijn; mobiele spraaktelefonie, de klassieke telefoondiensten en breedbandig Internetverkeer. Deze markten zullen samen ongeveer 75 miljard gulden bedragen in 2005. De mobiele telefonie via Internet zal volgens Cooperstein vooral mogelijkheden bieden aan reizende zakenmensen, verslaggevers en andere mobiele werkers. Deze gebruikers maken in eerste instantie gebruik van de cellulaire netwerken. Waar deze niet beschikbaar zijn, vallen deze werkers terug op de satelliet. Deze markt bedraagt volgens de analist ongeveer 17 miljard.
Ook een deel van de traditionele telefoondiensten zal via satelliet gaan. Volgens de Internationale Telecommunicatie Unie spenderen overheden, PTT’s en nieuwe aanbieders de komende vier jaar 1,2 biljoen gulden aan telecom-infrastructuur. Aanbieders van satellietdiensten zullen zich volgens Forrester mengen in de strijd om deze contracten en uiteindelijk 7 procent inpikken van de in totaal 1,1 miljoen lijnen die de komende tien jaar worden aangelegd. Het is namelijk van belang dat de telefoonverbindingen snel totstandkomen. Enkele staten, zoals Tsjechië, moderniseren de economie en stuiten daarbij op enorme wachtlijsten voor telefonie. Studies van de Wereldbank zien een verband tussen het Bruto Binnenlands Product en de ’teledichtheid’, dat wil zeggen het aantal telefoonverbindingen per honderd inwoners. Snel groeiende economieën zullen dan ook eerder kiezen voor satellietdiensten dan voor kabels met de lange constructietijd.
Forrester en Gartner
De Amerikaan Cooperstein onderschrijft de verwachting van KPN-er Van Bijnen dat de toenemende vraag naar bandbreedte de mogelijkheden voor satellietcommunicatie vergroten. "De glasvezelkabels hebben vanwege de beperkte mogelijkheden grote moeilijkheden om de ontwikkelingen te volgen", aldus Cooperstein. "Satellietdiensten zullen dit gat trachten te vullen door data-verbindingen aan te bieden van 128 Kbps tot 155 Mbps. De leveranciers kunnen deze diensten aanbieden in steden als Kiev en Karachi, waar geen glasvezelkabels liggen of waar het te duur zou zijn om ze aan te leggen." Forrester voorspelt dat satellietdiensten in 1999 een aandeel van 2 procent in deze snel groeiende markt hebben veroverd.
Ook onderzoeksbureau Gartner Group ziet de volgende generatie satellieten als een alternatief voor spraak- en dataverkeer voor mensen die naar gebieden reizen waar de draadloze systemen onbetrouwbaar zijn. Het analysebureau verwacht dat in 2000 slechts 20 procent van de aardbol gedekt zal zijn door cellulaire verbindingen. Voor telewerkers die veel bandbreedte nodig hebben, vormen de satellietoplossingen volgens Gartner een goede tijdelijke oplossing tot aardse oplossingen als de DSL-techniek (digital subscriber line) beschikbaar zijn.
Naast de vele mogelijkheden, stuit satellietcommunicatie ook op enkele moeilijkheden. De consortia moeten een behoorlijke hoeveelheid vergunningen binnenhalen van internationale en nationale regelgevers. Verder is bellen per satelliet duur. Wil deze vorm van communicatie de massamarkt veroveren, dan moeten de beltarieven en de prijzen van de telefoons omlaag. Een satelliettelefoon kost al snel zesduizend gulden. Van Bijnen denkt dat de kosten lager worden, naarmate de concurrentie toeneemt. "Dat kan niet anders. De prijs moet concurrerend zijn." Vanaf 23 september is Iridium functioneel, enkele maanden later volgt Globalstar. Van Bijnen verwacht dat de komst van het tweede consortium grote invloed op de prijzen zal hebben. Ook het gewicht van de telefoons moet handzamer zijn. Op dit moment zeulen reizende werknemers rond met apparaten van een paar kilo. Dit gewicht zal na de komst van Iridium en Globalstar ongetwijfeld dalen. De huidige satellieten van Inmarsat hangen op een afstand van ruim 36.000 kilometer in een baan om de aarde. Op deze – geostationaire – hoogte houden de kunstmanen dezelfde omlooptijd aan als de aarde. Dit wil zeggen dat ze op een vast punt boven de globe hangen. De satellieten van Iridium en Globalstar draaien om de aarde in een lagere baan. Die van Iridium cirkelen op een hoogte van 780 kilometer en die van Globalstar 1414 kilometer hoog. De telefoons maken gebruik van een plaatselijk cellulair netwerk, waardoor de beller zich kan bewegen. Door deze beperkte afstand tot de aarde en het gebruik van het lokale netwerk, kunnen deze nieuwe organisaties werken met kleinere en lichtere mobiele telefoons.
Verovering van de massa
Gebruikers zullen vanwege al deze onzekerheden een afwachtende houding aannemen. Zolang succes niet verzekerd is, zullen bedrijven de satellietdiensten niet in hun bedrijfskritische processen implementeren. Voor de consortia is het van levensbelang het vertrouwen van de gebruikers te winnen, want voor het terugverdienen van de miljarden-investeringen is een verovering van de massamarkt een vereiste. Cooperstein vermoedt dat slechts enkele aanbieders zich in de markt staande kunnen houden. Iridium heeft goede kaarten in handen om in deze concurrentiestrijd te overleven. Het is het eerste consortium dat zich op de massale markt richt voor spraak- en pieperdiensten via satelliet, en dat een voorsprong heeft van enkele maanden op concurrent Globalstar. Iridium acht het van groot belang de eerste aanbieder te zijn. "Wie was de eerste mens die over de Atlantische Oceaan vloog", vroeg hoofd marketing Joh Windolph aan een verslaggever van het tijdschrift Wired. "En nu, wie was de tweede?", zei hij na het juiste antwoord van de journalist.
Iridium is opgezet door Motorola. Volgens de overlevering is de vrouw van toenmalig Motorola-directeur Bary Bertiger verantwoordelijk voor het idee. In 1985 wilde Karen tijdens een vakantie in het Caribische gebied met haar mobiele telefoon een van haar kennissen in de Verenigde Staten bellen. Toen ze hier niet in slaagde beklaagde ze zich bij haar man. Karen wist na enig aandringen haar echtgenoot ervan te overtuigen van de behoefte aan een draadloos systeem, dat het voor gebruikers mogelijk maakt overal ter wereld te bellen. Bary Bertiger knoopte de klaagzang van zijn eega in zijn oren en zette zijn mensen aan het werk. Twee jaar later kwamen de ingenieurs van Motorola met het Iridium-concept op de proppen. In 1991 richt Motorola Iridium als een zelfstandige onderneming op. Dit bedrijf zal het systeem ontwikkelen. Iridium sluit vervolgens contracten met Motorola, dat de producten voor de eindgebruikers, zoals mobiele telefoons, zal ontwikkelen. In 1995 reikte de Federale Communicatie Commissie een licentie uit voor Iridium. Vorig jaar lanceerde het consortium de eerste 47 satellieten in de Low Earth Orbit (LEO), de baan dicht bij de aarde. Eind mei van dit jaar gingen de laatste van de 66 satellieten de lucht in. Naar verwachting zal het systeem in september werkzaam zijn. Naast Motorola, dat een belang van 20 procent heeft, investeren ondermeer het Amerikaanse telecombedrijf Sprint, Telecom Italia, Cable & Wireless en Lockheed Martin in het systeem. Iridium is een project van ongeveer 8 miljard gulden.
De Iridium-telefoon zal op twee manieren werken. Als een mobiele cellulaire telefoon gaat het op zoek naar beschikbare diensten van bestaande, aardse netwerken. Op deze manier functioneren deze apparaten hetzelfde als de reeds bestaande systemen. Als de cellulaire diensten niet beschikbaar zijn, kan de gebruiker overschakelen naar de satellieten. Van de 66 kunstmanen is er altijd wel een beschikbaar. Het bericht gaat vervolgens van satelliet naar satelliet tot het op zijn bestemming is aangekomen, via een andere Iridium-telefoon, of via het telefoon-netwerk.
Globalstar is het tweede consortium dat zich op de markt stort. De achterstand op Iridium acht de aanbieder geen probleem. De markt is volgens Globalstar groot genoeg. De grote concurrent van Iridium lanceerde op 14 februari de eerste satellieten van Cap Canaveral in Florida. Eind dit jaar moeten, ijs en weder dienende, alle 48 satellieten in een baan om de aarde cirkelen. Commerciële exploitatie start begin 1999. Ook dit consortium biedt een synergie van satellieten en bestaande aardse netwerken. Gebruikers kunnen volgens de doelstelling van Globalstar van elke verlaten plek op aarde hun medemens bereiken per telefoon. Alcatel is een voorname deelnemer in dit programma, dat in 1994 startte. Samen met France Telecom zal Alcatel de diensten van Globalstar in 24 landen leveren. Verder speelt Loral Space and Communications een voorname rol. Kosten van het systeem bedragen bijna 6 miljard gulden.
Inmarsat met ICO
Waarschijnlijk zal de concurrentie tussen Iridium en Globalstar volgend jaar losbarsten. Inmarsat, dat altijd een voorname positie op de markt van satellietcommunicatie innam, zal rond die tijd het privatiseringsproces afronden en middels het project ICO ook een nieuwe hoeveelheid satellieten in een baan rond de aarde brengen. ICO is een zelfstandige onderneming, waarvan Inmarsat een van de aandeelhouders is. "Inmarsat is gebaseerd op internationale verdragen", aldus Van Bijnen. "Het is in deze vorm niet in staat de concurrentiestrijd aan te gaan. Voorwaarde is wel dat Inmarsat na de privatisering toch blijft voldoen aan de verplichting om overal ter wereld diensten aan te bieden." Het proces zal over ongeveer drie maanden afgerond zijn, waardoor het nog voor de jaarwisseling een zelfstandig bedrijf is.
Het bedrijf opteert voor een middelgrote hoogte van ongeveer 10.000 kilometer. Vanaf het jaar 2000 wil ICO wereldwijd diensten aanbieden. De kunstmanen hangen verder dan die van Iridium, maar dichterbij dan de geo-stationaire satellieten. Van Bijnen zegt dat er veel voordelen aan deze tussenbaan kleven. "De vertraging van het voice- en dataverkeer is kleiner dan bij een Geo-baan. De satellieten die in een lage baan hangen, zijn sneller uit zicht." Voor een volledige dekking zijn niet meer dan tien kunstmanen nodig. De kosten van ICO bedragen een kleine 10 miljard gulden.
Internet-satelliet
Het geweld rond de Internet-satelliet zal pas in 2002 van start gaan. De breedbandige dienstverlening via satelliet zal volgens Van Bijnen ingrijpende gevolgen hebben. "Deze systemen kunnen werkelijk alles bevatten; voice, data, beeld. Op dit moment lopen diverse partijen zich warm. Ze roepen allemaal dat ‘ze het gaan maken’. Er zal echter een shake-out plaatsvinden"
Opnieuw speelt Motorola een belangrijke rol in de ontwikkeling van deze diensten. De onderneming kondigde eind 1997 aan samen met Matra Marconi Space, ontwerper van satellieten, het Celestri Systeem te ontwikkelen. Inmiddels zijn de plannen veranderd. Motorola kondigde in mei aan een belang van 26 procent te nemen in Teledesic. Het Celestri-systeem zal worden geïntegreerd in Teledesic. Dit eerder vermelde initiatief van Bill Gates en Craig McCaw had als doel een ‘Internet in the sky’ op te zetten. Met de investering ter waarde van meer dan 1,5 miljard van Motorola heeft dit streven een nieuwe impuls gekregen. Teledesic zal 288 satellieten in een lage baan om de aarde schieten. Het systeem zal hoge-snelheidverbindingen aanbieden aan bedrijven en individuen. Directeur Christopher Galvin van Motorola sprak op de persconferentie over "een nieuwe generatie breedbandige diensten." Ook Teledesic zal enkele jaren na de eeuwwisseling operationeel zijn. De kosten bedragen bijna 20 miljard gulden.
KPN Telecom is nog niet in een van de breedbandige satelliet-systemen gestapt. "We praten met enkele partijen. KPN Telecom heeft een aardige naam opgebouwd en is als wereldwijd opererende onderneming een aantrekkelijke partij", verklaart Van Bijnen. "Big fun is not easy", vervolgt hij. "Er bestaan zoveel opties, daarover kunnen we niet van de ene op de andere dag een beslissing nemen. Dit is een geheel nieuwe markt, met andere antwoorden. Het is duidelijk dat we mee moeten doen in deze breedbandige systemen. We weten nog niet in welke rol."
Michiel Couzy, redacteur Computable
